2030-cu ilədək Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərini (DİM) həyata keçirmək üçün Azərbaycan Respublikasında görülən tədbirlərin nəzərdən keçirilməsi və qiymətləndirilməsi dövrü üçün H E S A B A T

2030-cu ilədək Dayanıqlı İnkişaf
Məqsədlərini (DİM)
həyata keçirmək üçün
Azərbaycan Respublikasında
görülən tədbirlərin
nəzərdən keçirilməsi və
qiymətləndirilməsi dövrü üçün
H E S A B A T

Buraxılışa məsul şəxs İ.Aliyev
Məsləhətçi Y.Həmzəyev
Tərtibata məsul şəxs H.Cəfərov
Ekspert N.Hüseynov
Məruzədə ölkəmizdə 2030-cu il Dayanaqlı İnkişaf Məqsədləri gündəliyinə nail
olunmasına dair Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası tərəfindən görülən
tədbirlər və bu istiqamətdə həyata keçirilən işlər öz əksini tapmışdır. Təqdim olunan
məruzədə 2030-cu ilə qədər DİM istiqamətində Həmkarlar İttifaqlarının gələcək
hərəkatı, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqlarının ictimai həyatda və vətəndaş
cəmiyyətində iştirakı, sosial dialoqun təşkili , həmkarlar ittifaqlarının mühüm vəzifələri
və fəaliyyəti, ölkədə DİM-in göstəricilərinin monitorinqi haqqında oxuculara məlumat
verilmişdir.
3
MÜNDƏRİCAT:
HİSSƏ I. …………………………………………………………………………………………………………………………… 4
Xülasə ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
Ümumi məlumat………………………………………………………………………………………………………………… 4
Dünyanın dəyişilməsi. Dayanıqlı İnkişaf üzrə 2030 Gündəliyi………………………………………………. 4
Yüksək səviyyəli siyasi forum . Könüllü milli hesabatlar ……………………………………………………….4
HİSSƏ II. ………………………………………………………………………………………………………………………….. 8
2. DİM-in həyata keçirilməsində milli tədbirlər və irəliləyiş …………………………………………………. 8
2.1. Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə çatmaq üçün əldə edilmiş təcrübəyə əsaslanaraq
DİM-in həyata keçirilməsi ………………………………………………………………………………………………….. 8
2.2 Beynəlxalq əməkdaşlıq………………………………………………………………………………………………… 11
2.3 Əməkdaşlıqda keçid mərhələsi…………………………………………………………………………………….. 12
2.4 Azərbaycanın dünyada mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqun
inkişafına verdiyi töhfə………………………………………………………………………………………………12
2.5 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə çatmaq üçün Azərbaycanın səyləri ………………………… 13
2.6 Azərbaycan “Minilliyin İnkişaf Məqsədləri”nə nail oldu, “Dayanıqlı İnkişaf
Məqsədləri”nin həyata keçirilməsində ciddi irəliləyiş əldə etdi. ………………………………………… 13
HİSSƏ III………………………………………………………………………………………………………………………… 16
3. Həmkarlar ittifaqlari. DİM-də tərəqqi və irəliləməyə doğru ………………………………………….. 16
3.1 AHİK-in dövlət sisteminin həyatında və vətəndaş cəmiyyətinin
qurulmasında iştirakı 2030 ……………………………………………………………………………………………… 17
3.2 Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası haqqında……………………………………….. 17
3.3 Sosial dialoqun təşkili haqqında…………………………………………………………………………………… 20
3.4 Həmkarlar ittifaqinin prioritet hədəfləri və göstəriciləri.
Fəaliyyət üçün əsasları barədə …………………………………………………………………………………………. 22
3.5 Azərbaycanda həmkarlar ittifaqları üçün prioritet hədəflər və göstəricilər……………………. 24
3.6 Ölkədəki DİM göstəricilərinin monitorinqi ………………………………………………………………….. 28
Əlavə 1. Əhəmiyyətli Strateji Sənədlərin siyahısı ……………………………………………………………………39
Əlavə 2. Ölkə haqqında əsas məlumatlar…………………………………………………………………………….. 42
Əlavə 3. Azərbaycan iqtisadiyyatı ……………………………………………………………………………………….. 51
4
HİSSƏ I.
Xülasə
Bu Hesabat 2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf gündəliyinin tətbiqindən 5 il sonra ölkədə görülən
işlər və qazanılan uğurlar barədə ətraflı məlumat verir. Mövcud son məlumatlara əsasən, hesabat həm Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə doğru irəliləməni, həm də qalan boşluqları vurğulayır və
hədəflər arasındakı bəzi əlaqələri təhlil edir. Eyni zamanda AHİK tərəfindən prioritet vəzifələr,
Azərbaycan həmkarlar ittifaqları üçün göstəricilər və fəaliyyətlərinin əsasları kimi seçilmiş beş hədəfin həyata keçirilməsinin gedişi daha ətraflı nəzərdən keçirilir. Hesabat Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası (AHİK) tərəfindən hazırlan-mışdır. Materialın hazırlanmasında ən dolğun məlumatların toplanmasını təmin etmək üçün AHİK İşçi Qrupu və AHİK-in bütün şöbələrini, üzv və tabe təşkilatlarını cəlb etmişdir. Bununla yanaşı, sosial tərəfdaşlarımızdan, Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat, Daxili İşlər, Ədliyyə, Nəqliyyat, Səhiyyə, Təhsil, Mədəniyyət və Turizm, Gənclər və İdman nazirlikləri, Ailə, Qadın və Uşaq
Problemləri üzrə Dövlət, Dövlət Statistika komitələri və digər aidiyyəti qurumları tərəfindən aldığımız məlumatlardan istifadə edilib.
Bu hesabat ölkənin 17 DİM-ə nail olmaq üçün gördüyü fərdi tədbirləri əks etdirir, 2030 Gündəliyinin həyata keçirilməsinə dair səylərə rəhbərlik etmək və izləmək üçün strategiyaları, institusional çərçivələri və siyasətləri araşdırır və 2030-un tətbiqinin sürətləndirilməsində bəzi əsas
problemləri əks etdirir.
Ümumi müddəalar
Azərbaycan qlobal problemlərin həllində böyük səy göstərən və beynəlxalq tərəfdaşlığa
böyük əhəmiyyət verən bir ölkə olaraq özü üçün bu cür əməkdaşlığın qurulmasını və möhkəmlən- dirilməsini prioritet kimi müəyyənləşdirir. Ölkə qısa müddətdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına (BMT) və bir çox digər təşkilata (İƏT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa Birliyi, NATO, Antiterror
Koalisiyası, GUAM, MDB) üzv oldu, innovativ davamlı inkişaf siyasətini həyata keçirdi. Azərbaycanın BMT-nin qlobal inkişaf təşəbbüslərində fəal iştirakı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT)
daxil olmaqla, müxtəlif BMT strukturları ilə səmərəli əməkdaşlığı inkişaf etdirir. Bir sıra vacib
– BMT ilə Azərbaycan (UNSDCF) arasında əməkdaşlıq çərçivəsində davamlı inkişaf sahəsində
sənədlər imzalanmışdır. BƏT proqramları və layihələri həyata keçirilir.
1. Dünyanın dəyişilməsi. Davamlı İnkişaf üzrə 2030 Gündəliyi
2015-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycanın iştirakı ilə BMT Baş Assambleyasının 70-ci
yubiley sessiyası keçirildi. Bu iclas çərçivəsində XXI əsrdə bəşəriyyətin üzləşdiyi əsas problemlər
müzakirə olundu və təcili olaraq onların aradan qaldırılması üçün tədbirlər görüldü. Nəticədə 70/1
saylı qətnamə qəbul edildi: “Dünyanı dəyişmək, Davamlı İnkişaf üzrə 2030 Gündəliyi”. Bu qətnamə 1
yanvar 2016-cı il tarixində qüvvəyə minmişdir.
Davamlı İnkişaf – bu inkişaf başqa ölkələrin milli suverenliyini təhlükə altına qoymur,
eyni zamanda öz şəxsi ehtiyaclarını, habelə gələcək nəsillərin ehtiyaclarını da qarşılayır.
Bura iki əsas anlayış daxildir:
– ehtiyaclar konsepsiyası – ən kasıb əhalinin dolanışıq tələbləri, xüsusən də birinci ehtiyacları prioritet mövzu
– məhdudiyyətlər konsepsiyası – cəmiyyətin təşkili və texnologiyanın vəziyyəti, ətraf mühitdəki mövcud və gələcək ehtiyacları ödəmək qabiliyyəti.
DİM-lər
1. Yoxsulluğa son
2. Aclığa son
3. Yaxşı səhiyyə və rifah
4. Keyfiyyətli təhsil
5. Gender bərabərliyi
6. Təmiz su və sanitariya
7. Sərfəli və təmiz enerji
8. Layiqli əmək və iqtisadi artım
9. Sənaye, innovasiya və infrastuktur
10. Bərabərsizliyin azaldılması
11. Dayanıqlı şəhərlər və icmalar
12. Məsuliyyətli istehsal və istehlak
13. İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə
14. Dəniz ekosisteminin mühafizəsi
15. Torpaq ekosisteminin mühafizəsi
16. Sülh, ədalət və səmərəli institutlar
17. Məqsədlər üçün tərəfdaşlıq.
Mövcud nəsillərin rifahını təmin etmək və gələcək nəsillərin inkişafına şərait yaratmaq
üçün nəzərdə tutulmuş dayanıqlı inkişafın təmini XXI əsrdə və üçüncü minillikdə insanlıq üçün
əsas prioritetdir. Nyu-Yorkda eyni zamanda BMT Baş Assambleyasının iclası ilə eyni vaxtda
keçirilən dünya sammiti, üçüncü minilliyin əsas prioriteti olaraq, dayanıqlı inkişafı müəyyənləşdirdi və tarixə Dayanıqlı İnkişafın Sammiti kimi daxil oldu.
Dünyadakı forumların nəticələrinə görə, BMT Baş Assambleyasına üzv olan 193 ölkədə, o
cümlədən Azərbaycan Respublikasında da “Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri” (DİM) adlı xüsusi sənəd
qəbul edildi. Sənəd 2030-cu ilə qədər 169 vəzifənin həyata keçirilməsini təmin edən 17 qoldan
ibarətdir, əvvəlki “Minilliyin Məqsədləri”ni tamamlayır və davamlı inkişafın hər üç komponentinin iqtisadi artım, sosial inteqrasiya və ətraf mühitin davamlılığı balansını təmin edir. Hamısı yoxsulluq və aclıqların qarşısının alınmasına, ölkələrdə bərabərsizliyin azaldılmasına yönəldilmiş və
ölkələr arasında sağlam həyat tərzi və ədalətli yüksəkkeyfiyyətli təhsil və həyat boyunca öyrənmə, gender bərabərliyi, etibarlı və davamlı enerji mənbələrinə çıxış təmin etmək, mütərəqqi,
tam əhatəli və davamlı iqtisadi artım; hər kəs üçün tam və məhsuldar məşğulluq və layiqli iş; ətraf
mühitin davamlılığı və insanların həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması ilə əlaqəli digər vacib sahələri
əhatə edir.
5
DİM-in əldə etdiyi nəticələrin monitorinqi və izlənilməsi üçün Dayanıqlı İnkişaf
Göstəricilərinə dair Agentliklərarası Mütəxəssislər Qrupu BMT Statistika Komissiyasının 47-ci
iclasında təsdiqlənmiş DİM Göstəricilərinin Qlobal Siyahısını hazırladı.
BMT Baş Məclisi 6 iyul 2017-ci il tarixdə 71/313 saylı qətnaməni qəbul edərək irəliləməni və
inkişafı ölçmək, heç kimin geridə qalmamasını təmin etmək üçün yüksəkkeyfiyyətli, əlçatan, əlaqəli və etibarlı bölünmüş məlumatlara ehtiyac olduğunu vurğuladı (https://undocs.org / ru / A / RES
/ 71/313).
BMT-nin DİM göstəricilərinə dair tövsiyələrinə əsasən və bu hədəflərə çatmaq üçün, milli
prioritetlər və proqramları rəhbər tutaraq, ölkələr lazımi məlumat bazasını inkişaf etdirmək üçün
öz planlarını hazırlayırlar.
BMT DİM-in əsas vəzifəsi bütün xalqları və dövlətləri birləşdirmək, planetimizi qorumaq və
milli proqramları həyata keçirməkdir. Gələcək üçün BMT dünyaya iqtisadi fəaliyyətin bərpası üçün
əsas hədəf qoymuşdur – lakin koronavirus pandemiyasının uzunmüddətli təsirinin olduqca qeyrimüəyyən qaldığını nəzərə alaraq, köhnə ətraf mühitin deqradasiyasını bərpa etmədən.
1.1. Yüksək səviyyəli siyasi forum. Könüllü milli hesabatlar
Dayanıqlı İnkişaf üzrə Yüksək Səviyyəli Siyasi Forum (YSSF) BMT- nin Davamlı İnkişaf
üzrə 2030 Gündəliyi və onun 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin təqibi və icmalı üçün əsas platformadır.
2016-cı ildən bəri İqtisadi və Sosial Şuranın himayəsi altında 142 ölkə YSSF-də öz Könüllü
Milli Hesabatlarını (KMH) təqdim etmişdir. 2019-cu ilin iyul ayında keçirilmiş ən son YSSF-də 47
ölkə Könüllü Milli Hesabatları təqdim etdi. Bəzi ölkələr üçün, o cümlədən Azərbaycan Respublikası üçün bu, ikinci KMH idi, bu, ölkənin 2030-cu ilədək davamlı inkişaf gündəliyinin həyata keçirilməsinə sadiq qalmasının, yalnız YSSF dövründə öz nailiyyətlərini milli səviyyədə nümayiş
etdirmək istəməməsinin deyil, həm də əldə edilmiş dərsləri bölüşmək və ölkənin qarşılaşdığı
problemləri bölüşmək istəyi olmuşdur.
2019-cu il KMH-dən əldə olunan dərslər ölkələrə 2019-cu ilin sentyabrında DİM Sammitində
və YSSF təşkilatının nəzərdən keçirilməsi zamanı razılaşdırıldığı kimi, davamlı inkişaf üçün fəaliyyət və nailiyyətlərin onilliyində iştirak etdikləri üçün vacib olacaqdır.
2021-ci il YSSF iclası İqtisadi və Sosial Şuranın himayəsi altında 2021-ci il 6-15 iyul tarixləri
arasında keçiriləcək. Buraya Şuranın yüksək səviyyəli seqmentinin bir hissəsi olaraq 2021-ci il 13
iyul – 15 iyul tarixləri arasında nazirlərin üçgünlük forum iclası daxildir. Mövzu “Dayanıqlı İnkişaf və COVID-19 pandemiyasından sonra iqtisadi, sosial və ekoloji
ölçülərinə töhfə verən dayanıqlı inkişaf və bərpa: inkişaf üçün fəaliyyət və məqsədə çatma onilliyi kontekstində 2030 Gündəliyinə çatmaq üçün əhatəli və təsirli bir yol qurmaq”.
Gələcək üçün BMT dünyaya iqtisadi fəaliyyətin bərpası üçün əsas hədəf qoymuşdur: köhnə ətraf mühitin deqradasiyasını bərpa etmədən, koronavirus pandemiyasının uzunmüddətli təsirinin də olduqca qeyri-müəyyən qaldığını nəzərə alaraq.
2021-ci ildə YSSF-də, DİM 1 – yoxsulluğa son qoyma, DİM 2 – aclığa son qoyma, DİM 3 –
yaxşı ağlamlıq və rifah, DİM 8 – layiqli əmək və iş, iqtisadi s artım, DİM 10
– bərabərsizliyin azaldılması, DİM 12- məsuliyyətli istehlak və istehsal mövzusunda, DİM 13-
iqlim dəyişikliyi və onun təsirlərinə qarşı mübarizə üçün, DİM 16- sülh, ədalət və səmərəli insti6
7
tutlar və dərin tərəfdaşlıq haqqında, DİM 17- icra vasitələrini gücləndirmək və Dayanıqlı İnkişaf
üçün qlobal əməkdaşlığı canlandırmaq. Forum həmçinin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin hərtərəfli, bölünməz və bir-birinə bağlı təbiətinə toxunacaqdır. İştirakçılar COVID-19 pandemiyasına
qarşı reaksiyanın fərqli aspektlərinə toxunaraq, eyni zamanda pandemiya və nəticələrini idarə
edə bilən davamlı inkişaf üçün fəaliyyət və nailiyyətləri və dünyanı 2030-cu ilədək DİM-in əldə
edilməsinə yönəldə biləcək beynəlxalq əməkdaşlıq tədbirlərini və növlərini on il ərzində öyrənə
biləcəklər.
BMT-yə illik hesabatların hazırlanması üçün Azərbaycanın müvafiq dövlət qurumları ildə
bir dəfə Dövlət Statistika Komitəsinə DİM nailiyyətlərinin göstəricilərinə dair statistik məlumatları təqdim edirlər. Dövlət Komitəsi öz növbəsində bu göstəricilər üzrə statistik məlumatların işlənməsini və təyinatı üzrə təmin edilməsini təşkil edir. İlk regionda Azərbaycan üçüncü dəfə (ilk iki
dəfə 2017 və 2019-cu illərdə) BMT-nin YYSF-ə dayanıqlı inkişaf siyasətinin həyata keçirilməsi
üzrə Könüllü Milli Hesabatları təqdim edir.
8
HİSSƏ II.
2. DİM-in həyata keçirilməsində milli tədbirlər və irəliləyiş
Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini 30 il əvvəl bərpa etdi. Müstəqilliyini qazandığı
ilk illərdə ölkə son dərəcə çətin və ağır bir dövr yaşayırdı. Bir tərəfdən, Ermənistanın hərbi təcavüzü davam etdi, ölkə ərazisinin 20 faizinin işğalı, bir milyon qaçqının və məcburi köçkünün olması, digər tərəfdən mövcud sistemin iflası, iflic bir iqtisadiyyat, daxili qeyri-sabitlik və dövlətçilik
üçün bir təhlükə oldu. Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından qısa müddət sonra qurulan siyasi
sabitlik iqtisadi institutların normal fəaliyyəti üçün şərait yaradaraq bazar iqtisadiyyatına keçid
prosesini sürətləndirdi. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə Azərbaycan dünya
enerji xəritəsində mühüm yer tutdu. Beləliklə, iqtisadi tənəzzül tezliklə iqtisadi inkişaf meyilləri ilə
əvəz edildi.
2004-2015-ci illərdə ölkədə orta illik iqtisadi artım 10,6% təşkil etmiş və ÜDM- in həcmi
7,6 dəfə artmışdır. Eyni dövrdə ölkədə adambaşına ÜDM 6,5 dəfə artdı və nəticədə Azərbaycan
dünya ölkələri arasında 134-cü yerdən 79-cu yerə yüksəldi. Beynəlxalq reytinq agentlikləri və
təşkilatlar Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatları və mövcud iqtisadi mühiti yüksək qiymətləndirdilər. Dünya Bankının “Doing Business-2009” hesabatında Azərbaycan aparıcı islahatçı ölkə
kimi tanınıb. Neft strategiyasının uğurlu icrası nəticəsində əhalinin ümumi rifahı yüksəlmiş, iqtisadiyyata yatırılan investisiyaların həcmi dəfələrlə artmış və makroiqtisadi sabitlik əldə edilmişdir.
Bu baxımdan Azərbaycanın keçdiyi sosial-iqtisadi inkişaf yolu kifayət qədər uğurlu hesab edilə
bilər.
2014-cü ildən bəri dünya bazarlarında neft qiymətlərinin kəskin enməsi, xarici ticarət
tərəfdaşları olan ölkələrdəki iqtisadi və maliyyə böhranı Azərbaycana mənfi təsir etdi. Ölkəyə xarici valyuta axını əhəmiyyətli dərəcədə azalıb və bu da idxal ilə ixracat
arasında ciddi fərqə səbəb olub. Son illərdə müşahidə olunan davamlı iqtisadi artım yavaşladı və
beləliklə, yeni bir iqtisadi modelə keçməyə ehtiyac yarandı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi kursunun Prezident cənab İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilməsi ölkə üçün yeni bir inkişaf səviyyəsini açdı: “İnkişaf, İnnovasiya və İslahatlar”.
Azərbaycan iqtisadiyyatının islahatı və inkişafının hazırkı mərhələsi dövlətin iqtisadi siyasətindəki dəyişikliklərlə əlaqələndirilir və ilk növbədə bu, iqtisadi münasibətlərin əhəmiyyətli
dərəcədə liberallaşdırılmasına, özəlləşdirilməsinə, iqtisadiyyatın qeyri-dövlət sektorunun, kiçik və
orta biznes və bütün bazar seqmentləri inkişafına aiddir. Bütün bunlar əmək münasibətləri islahatını, əmək resurslarından istifadədəki dəyişiklikləri, vətəndaşların sosial müdafiəsi səviyyəsindəki dəyişiklikləri tələb edir.
Əmək bazarını inkişaf etdirmək üçün genişmiqyaslı islahatlar, ölkədə aktiv məşğulluq
sahəsində fəaliyyətlər bütün beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən dəstəklənir. Azərbaycan BMT-nin
əmək və məşğulluq sahəsində əsas hüquqları əhatə edən 57- ci Konvensiyasını qəbul etmişdir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı ilə əməkdaşlıqda “Milli Sosial Müdafiə Sisteminin İnkişafı”, “Azərbaycanda İnnovasiyanın və Məşğulluğun Təşviqi” və digər layihələr uğurla
həyata keçirildi, Azərbaycan qısa müddətdə keçid iqtisadiyyatı və orta gəlir səviyyəsində olan bir
ölkədən yüksək insan inkişaf indeksinə sahib bir ölkəyə çevrildi. Bu irəliləyiş Azərbaycanı yetərli, əhəmiyyətli bir beynəlxalq və regional oyunçu halına gətirdi.
2.1. DİM-lərin həyata keçirilməsi Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaqdan əldə
olunan dərslərə əsaslanaraq
2015-2030-cu illər üçün planlaşdırılan hədəflərə çatmaq üçün müxtəlif dərəcələrdə,
Azərbaycan da daxil olmaqla, müxtəlif ölkələr hazır idilər. Azərbaycanda həyata keçirilən
sürətləndirilmiş innovativ inkişaf siyasəti Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə daxil edilmiş və həlli
2030-cu ilədək nəzərdə tutulmuş gündəliyin və dünyada planlaşdırılan bir sıra tapşırıqları artıq
bizim ölkədə müəyyən dərəcədə yerinə yetirilmişdir. Dünya Bankı, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən müxtəlif dövrlərdə yayımlanan məlumatlara görə, bu gün Azərbaycan Respublikası, dayanıqlı inkişafın bir sıra göstəricilərinə görə, dünyanın bir çox ölkələrini, o cümlədən İqtisadi
Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT), “Böyük İyirmilik” (G20) və “Böyük Yeddilik”ə (G7) üzv
olan ölkələri də qabaqlayır.
Məsələn, davamlı inkişafın ən mühüm göstəricisi ümumi daxili məhsulun (ÜDM)
– ölkə iqtisadiyyatında istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin dəyərinin istehsalına sərf olunan
enerjinin göstəricidir.

Bu sahədə dövlət siyasətinin uğuru və yeniliyi beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən hazırlanmış xüsusi statistik göstəricilər əsasında müəyyən edilir. Bu göstəricilərdən biri, alıcılıq qabiliyyəti pariteti (PPP) şərtlərini nəzərə almaqla, 1.000 ABŞ dollarlıq ÜDM istehsal etmək üçün müx-
təlif ölkələrdə sərf olunan enerji miqdarındadır. İqtisadi idarəetmənin davamlı inkişaf hədəflərinə uyğunluğunu qiymətləndirmək üçün istifadə olunan beynəlxalq metodologiyaya uyğun olaraq,
hesablamalarda istifadə olunan enerji vahidi bir kiloqram neftdə olan miqdar olaraq qəbul
edilir. Seçim ondan irəli gəlir ki, bu cür yanaşmada müxtəlif ölkələrdə enerjidən istifadənin
səmərəliliyini müqayisə etmək imkanı yaranır: neftin qiyməti konkret zaman kəsiyində bütün
dünyada eynidir.
Dünya Bankının məlumatına görə, Azərbaycan 1000 ABŞ dolları dəyərində ÜDM istehsalına
2001-ci ildə 292,7 kq. neftdə (bir bareldə 136 kq-a yaxın neft) saxlanılan enerjiyə ekvivalent enerji
sərf edib. Hazırda ölkədə analoji iqtisadi effektə nail olmaq üçün enerji 3,3 dəfə az sərf olunur (şəkil 1). Az enerji sərfiyyatı iqlim dəyişikliyinə səbəb olan atmosferə atılan qazların azalması deməkdir. ÜDM-in istehsalına enerji xərclərinin azalması isə müəyyən dərəcədə yeni
yüksək effektiv texnologiyalardan istifadənin və iqtisadi inkişaf proseslərinin idarəetmə sistemlərinin optimallaşdırılmasının nəticəsidir.
Şəkil 1. Postsovet ölkələri: alıcılıq qabiliyyəti pariteti nəzərə alınmaqla, 1000 ABŞ dolları
dəyərində ÜDM istehsalına sərf olunan enerji (neft ekvivalenti kq).
Şəkil 2. G7 ölkələrinin məlumatları ilə müqayisədə Azərbaycan Respublikasının dayanıqlı
inkişafının bəzi göstəricilərinin müqayisəli qiymətləndirilməsi təqdim edilmişdir. Təhlil 8 iyun
2016-cı il tarixindəki Dünya Bankının məlumatlarına əsaslanır.
Şəkildən göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasının bu Dayanıqlı İnkişaf indikatoru üzrə
göstəriciləri “Böyük Yeddilik” ölkələrinin orta göstəricilərindən, habelə onun Kanada, ABŞ, Fransa
və Yaponiya kimi üzvlərindən 15 faiz yüksəkdir.
Mənbə: www.worldbank.org/indicator/ , 08 iyun 2016.
Dayanıqlı inkişaf sahəsində biliklərin əhəmiyyətini nəzərə alaraq BMT və YUNESKO
2005-2014-cü illəri dayanıqlı inkişaf sahəsində təhsilin qlobal onilliyi elan edib. Təhsil konsepsiyasına uyğun olaraq Azərbaycanda bu proses 5 il əvvəl başlamışdır. 2001-ci ildə Davamlı İnsan İnkişafı ümumtəhsil məktəblərinin tədris proqramlarına daxil edilmiş, 2003-cü ildə isə orta məktəblər
üçün bu fənn üzrə dünyada ilk dərslik çap olunmuşdur. “İnnovativ ideya və tədbirlər” kimi bu barədə məlumat BMT tərəfindən bütün dünyada yayılmışdır.
“Qara qızıl”ın “insan qızılı”na çevrilməsi konsepsiyası uğurla həyata keçirilir. Əgər
2000- ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq bizim ölkədə dayanıqlı inkişaf üzrə yeni fənn tətbiq edilibsə,
2015-ci ilin iyun ayında Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Respublika ixtisas nomenklaturasına,
eyni zamanda bakalavr, magistr və elmlər doktoru səviyyəsində yeni ixtisas – ” dayanıqlı inkişafın
idarə edilməsi” ixtisası daxil edilib. Ali təhsilin hər üç səviyyəsində yeni ixtisasın tətbiqi Azərbaycanın növbəti qabaqlayıcı təşəbbüsüdür.
Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq sosial siyasətin uğuru xüsusi indikatorlarla müəyyən
edilir ki, onların arasında ən geniş yayılmış və geniş istifadə olunan Cinni əmsalı və Kvintil
göstəricisi vardır. Ölkədə Cinni İndeksi nə qədər azdırsa, onun sosial siyasəti o qədər uğurlu sayılır.
Azərbaycan Respublikasında sosial inkişafın bu göstəricisi orta hesabla “Böyük Yeddilik” ölkələri
və bu təşkilatın üzvü olan bir sıra ölkələrlə müqayisədə (33) daha yüksəkdir. Şəkil 3-də “Böyük
Yeddilik” ölkələrində və Azərbaycan Respublikasında Cinninin əmsalının müqayisəli təhlili barədə
məlumatlar təqdim edilmişdir.
9
Cinni əmsalı əhali arasında gəlir bölgüsünün vəziyyətini əks etdirir və 0-dan (gəlirin
bölüşdürülməsində tam bərabərlik) 100-ə (tam bərabərsizlik) qədər dəyişə bilər. Dünyanın heç
bir yerində tam bərabərlik və ya tam bərabərsizliyi müşahidə etmirik. Bu, olduqca ədalətlidir,
çünki tam bərabərlik motivasiya etmir və tam bərabərsizlik insanın öz potensialını yaxşılaşdırmağı mənasız edir.
Şəkil 3. G7 ölkələrində və Azərbaycan Respublikasında sosial siyasətin Cinni əmsalı baxımından təhlili.
Mənbə: hdr.undp.org/ az / composite / IHDI, 8 iyun 201B
Azərbaycanın 2030-cu il gündəliyinə nail olmasına siyasi sadiqliyi ən yüksək səviyyəsi
nümayiş etdirildi, 06.10.2016-cı ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Dayanıqlı İnkişaf üzrə
Milli Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması haqqında Fərman imzaladı. Burada dövlət orqanlarının səlahiyyətli nümayəndələrindən ibarət 4 İşçi Qrupu (İqtisadi inkişaf və layiqli məşğulluq; sosial
məsələlər; ekoloji məsələlər; monitorinq və qiymətləndirmə) fəaliyyət göstərir. Şuranın əsas məq- sədi DİM-in milliləşdirilməsi, fəal irəliləyişi və nəzarətinin həyata keçirilməsi üçün hökumətin və
digər milli qurumların səylərinin əlaqələndirilməsidir. Şura yarandığı gündən etibarən, həmkarlar ittifaqlarının bilik, təcrübə və ekspert biliklərinin böyük baqajından istifadə edərək, DİM-in qəbul
edilməsi və milliləşdirilməsi üçün hökumətin sosial tərəfdaşları ilə sıx əməkdaşlıq edir.
Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 06.11. 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə
Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatının perspektivləri üzrə Strateji Yol Xəritəsi
təsdiq edilmişdir. Bu baxımdan milli iqtisadiyyat üzrə Strateji Yol xəritələrinin hazırlanması və
iqtisadiyyatın 11 sektoru üzrə ümumilikdə 12 sənədin hazırlanması olduqca böyük əhəmiyyət kəsb
edir.
Milli iqtisadiyyatın perspektivləri üzrə Strateji Yol Xəritəsi qısa-orta və uzunmüddətli
dövrləri əhatə edir və 2020-ci ilə qədər iqtisadi inkişaf strategiyası və Fəaliyyət Planından, 2025-ci
ilə qədər olan dövr üçün uzunmüddətli baxışdan və 2025-ci ildən sonrakı dövr üçün məqsədli baxışdan ibarətdir. Bu sənəd təkcə inkişaf məqsədlərini və prinsiplərini deyil, həm də bütün istiqamətlər
üzrə qlobal tendensiyaları, 360 dərəcə iqtisadi diaqnostikanı və SWOT analizini (bir müəssisənin və
ya müəyyən bir obyektin güclü və zəif tərəflərinin marketinqi və digər araşdırmalar), planlaşdırılan
tədbirləri, tələb olunan investisiyaları və nəticə göstəricilərini əhatə edir.
Bu xəritə həm iqtisadi inkişafa kömək edən bütün amilləri nəzərə alır, həm də özəl sektorun
yerli və beynəlxalq nümayəndələri ilə əməkdaşlıq üçün böyük imkanlar yaradır. Dövlət investisiyaları katalizator kimi fəaliyyət göstərəcək və özəl sektor iqtisadi inkişafın lokomotivi olacaqdır.
Dörd strateji məqsəd seçilmişdir: fiskal dayanıqlığın artırılması və sabit pul siyasətinin
müəyyən edilməsi; özəlləşdirmə ilə bağlı və dövlətin mülkiyyətində olan müəssisələrlə bağlı islahatların aparılması; insan kapitalının inkişafı; əlverişli biznes mühitinin inkişaf etdirilməsi.
2020-ci ilə qədər reallaşdırılması nəzərdə tutulan kompleks tədbirlər planı aşağıdakı
prioritet hədəfləri özündə birləşdirirdi: milli iqtisadiyyatın enerjidaşıyıcılarının ixracından asılılığının azaldılması, iqtisadi diversifikasiyası və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya.
Əmək qabiliyyətli əhalinin bu prosesə kütləvi şəkildə cəlb olunması xeyli müsbət nəticələr
vermişdir. İqtisadiyyatın diversifikasiyası, mal və xidmət sektorunda dəyərin yaradılması prosesini
sürətləndirmiş, sosial rifahın möhkəmlənməsinə şərait yaratmışdır. Eyni zamanda ixtisaslaşdırılmış və ixtisaslı əməyə artan tələbat iqtisadiyyatın sektorlarında sağlam rəqabəti və peşəkarlığı ar10
11
tırmışdır.
Strateji yol xəritəsində göstərilən tədbirlərin icrası nəticəsində yeni iş yerlərinin açılması
ilə yanaşı, yaşayış təminatının yaxşılaşdırılmasını, təhsil və tibb xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi- ni və ünvanlı sosial yarDİM sistemindən, reabilitasiyaya keçidin təmin edilməsini nəzərdə tutan
sosial sistemin inkişafı yolu ilə yoxsulluq azalmışdır.
2025-ci ilə qədər Strateji Yol Xəritəsində müəyyən edilmiş uzunmüddətli plan ölkə iqtisadiyyatının davamlı inkişaf yoluna qədəm qoymuş rəqabət qabiliyyətinin daha da gücləndirilməsinə
yönəlib. Bu məqsədə nail olmaq azad rəqabət üçün əlverişli mühitin formalaşdırılması, iqtisadiyyatda özəl sektorun payının artırılması və investisiya cəlbediciliyinin artırılması baxımından
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Son vaxtlara qədər Azərbaycan makroiqtisadi göstəricilərə görə, dünyanın aparıcı maliyyə təşkilatları tərəfindən ən sabit ölkələrdən biri kimi qiymətləndirilib. Lakin neftin qiymətinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi ölkəmizin makroiqtisadi sabitliyinə təhlükə yaradır. Bu sə- bəbdən ortamüddətli perspektivdə makroiqtisadi sabitliyə yenidən nail olunması qarşıya qoyulan
vəzifələrin uğurla həyata keçirilməsi üçün birinci dərəcəli şərtlərdən biridir.
Ölkə vətəndaşlarının sosial rifahının yaxşılaşmasını və insan inkişafı indeksinin yüksək səviyyəyə çatmasını təmin edən güclü, çoxşaxəli, inklüziv iqtisadiyyatın qurulması Strateji Yol Xəritəsində 2025-ci ildən sonrakı dövr üçün hədəf kimi müəyyən edilmişdir. Ölkə əhalisinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və insan kapitalının inkişafı uzunmüddətli məqsədlərin əsas komponentləridir.
“Azərbaycan-2030” yeni strategiyasının hazırlanması və ona DİM-in inteqrasiyası məsələləri 09 iyul 2020-ci il tarixində videokonfrans formatında ölkənin dayanıqlı inkişafı üzrə Milli
Əlaqələndirmə Şurasının növbəti iclasında müzakirə olunub.
2.2 Beynəlxalq əməkdaşlıq
Azərbaycan BƏT-in nümayəndəliklərinin açıldığı, səmərəli əməkdaşlıq etdiyi ilk ölkələrdən biridir: əmək sahəsində sosial tərəfdaşlıq sisteminin təkmilləşdirilməsi; məşğulluq sahəsində Milli Strategiyanın hazırlanması; Dövlət Məşğulluq Xidməti potensialının inkişafı; gənclərin
məşğulluğuna yardım, özünüməşğulluq proqramları; BƏT-in əmək sahəsinin gələcəyi, formal
məşğulluğa keçid təşəbbüslərinə qoşulması; Minilliyin Məqsədlərinin reallaşdırılmasına yardım
və s. Nəticədə Azərbaycan BƏT-in İnzibati Şurasının üzvü seçilib və ölkə 2025-ci il ümumdünya sərgisini qəbul etmək niyyətindədir. Bu sərgi “Əmək dünyasının gələcəyi” adlı mövzunu əhatə
edəcək ki, bu da BƏT tərəfindən irəli sürülmüş təşəbbüsə tam uyğundur.
BMT-nin 18 rezident və qeyri-rezident müəssisəsi, o cümlədən BƏT hökumətlə sıx əməkdaşlıqda çalışmaqda davam edir və Azərbaycanın 17 məqsədə və 196 hədəfə 2030-cu ilə qədər
nail olmaq üçün səylərini dəstəkləyir. Bu gün Azərbaycan “Davamlı İnkişaf və Dayanıqlı İnkişaf
Məqsədlərinə doğru yolda layiqli əməyin təbliği” mövzusunda konfrans kimi bir sıra mühüm və nüfuzlu beynəlxalq tədbirlərə və görüşlərə ev sahibliyi edir.
2017-ci il BMT-Azərbaycan münasibətlərində xüsusi bir ildir. Bu il Azərbaycanın BMT-yə
üzv olmasının 25 illiyi və BMT-nin Azərbaycanda mövcudluğunun qeyd olunması baxımından
da xüsusidir. Tarixdən də göründüyü kimi, Azərbaycan-BMT tərəfdaşlığının və birgə əməkdaşlığın bir çox nailiyyətləri barədə mülahizələr söyləməyə və gələcək əməkdaşlığın perspektivlərini müəyyən etməyə imkan verir.
Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərində BMT-nin yardımı, ilk növbədə, Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağ bölgəsində və onun ətrafında baş vermiş münaqişə nəticəsində zərərçəkmiş
qaçqın və məcburi köçkünlərin təxirəsalınmaz ehtiyaclarının ödənilməsi və təmin edilməsi üzərində
cəmləşmişdir. BMT zərərçəkmiş əhalinin qida, sığınacaq və səhiyyə, təhsil, su təchizatı və sanitariya
xidmətlərinin təmin edilməsi üzrə hökumətin fəaliyyətinə dəstək verib.
İkinci dövr – Azərbaycan sabitliyi müəyyən dərəcədə bərpa etdikdən sonra BMT-nin humanitar yardımından, məcburi köçkünlərin şəraitinin yaxşılaşdırılmasına və infrastruktur dəstəyinin
təmin edilməsinə yönəldilmiş postmünaqişə bərpa işlərinə öz diqqətini yönəltdi. Azərbaycan Ərazilərinin Bərpası və Yenidən Qurulması Agentliyinin (AYBA 1997-ci ildə yaradılıb) və Azərbaycan
Milli Minalardan Təmizləmə Agentliyinin (ANAMA 1998-ci ildə yaradılıb) potensialının maliyyələşdirilməsi və gücləndirilməsi bu dəstəyin parlaq nümunələridir.
Üçüncü dövr: 2000-ci ildə Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin (MİM) qəbul edilməsindən
sonra BMT sistemi diqqəti Azərbaycanın uzunmüddətli inkişaf planlaşdırılması və strategiyasının
dəstəklənməsinə, o cümlədən yoxsulluğun aradan qaldırılması üzrə iki dövlət proqramının işlənib
hazırlanmasına və reallaşdırılmasına yönəldib.
12
BMT sistemi Azərbaycanda 49 faizdən beş faizə qədər yoxsulluq səviyyəsinin aşağı
düşməsi, bütün səviyyələrdə təxminən 100 faiz təhsilin təmin edilməsi və qadınların hüquq və
imkanlarının genişlənməsində böyük irəliləyiş də daxil olmaqla, bir çox MİM- in əldə edilməsinə öz
töhfəsini vermişdir. Üstəlik, beş yaşına çatmamış uşaqlar arasında ölüm göstəricisi 28-dən 12,8-
dək düşüb, yeni doğulan uşaqlar, ana və uşaq ölümü xeyli azalıb, yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizə gücləndirilib, malyariyanın yayılmasının qarşısı tamamilə alınıb. Bunlar yalnız tərəfdaşlığın bəzi nəticələridir. Daha yaxşı gələcəyin qurulması üçün möhkəm təməl qoyulmuşdur.
2.3. Əməkdaşlıqda keçid mərhələsi
Qlobal məqsəd və sazişlərin yerinə yetirilməsi üzrə öhdəliyimiz çərçivəsində Azərbaycan
173 digər ölkə ilə yanaşı, BMT-nin iqlim dəyişməsinə dair Çərçivə Konvensiyasına uyğun olaraq
Paris müqaviləsinin imzalanması və ratifikasiyasında da mühüm addım atmışdır.
BMT ilə Azərbaycan arasında Çərçivə Tərəfdaşlığı BMT-nin nümayəndəliyi ilə hökumət
arasında imzalanmış əməkdaşlıq haqqında dördüncü sənəddir. Son Çərçivə Sazişi “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” DİM – də göstərildiyi kimi, ölkənin
inkişaf sahəsindəki hədəflərini də rəhbər tuturdu. Bu, vətəndaş cəmiyyəti də daxil olmaqla, tərəfdaşlarla məsləhətləşmələr nəticəsində hazırlanmışdır. O, BMT-nin üç strateji və bir-biri ilə bağlı
prioritet sahədə dəstəyini vurğulayır: davamlı və hərtərəfli iqtisadi inkişafa yarDİM, artan diversifikasiya və layiqli əməklə şərtlənir; institusional potensialın möhkəmləndirilməsində dövlət və
sosial xidmətlərin effektiv göstərilməsində; ətraf mühitin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi üzrə
tədbirlərin və təhlükəli təbii hallara və fəlakətlərə tab gətirmək qabiliyyətinin yaxşılaşdırılmasında.
Bu məqsədlərə nail olmaq üçün BMT və İqtisadiyyat Nazirliyi, digər dövlət qurumları ilə sıx
əməkdaşlıq şəraitində, BMT ilə Azərbaycan arasında Çərçivə Tərəfdaşlığı nəticələrinin qiymətləndirilməsi üçün üç qrup müəyyənləşdirilib, birgə iş planları hazırlanıb ki, bu da BMT ilə
Azərbaycan arasında Çərçivə Tərəfdaşlığı planının geniş strateji məqsədlərinə nail olmaq üçün zəruri olan konkret tədbirləri və resursları əhatə edib.
16 yanvar 2020-ci il tarixində “2021-ci ildən 2025-ci ilədək BMT-nin Davamlı dayanıqlı inkişaf sahəsində əməkdaşlıq haqqında Çərçivə sənədi” nin (UNSDCF) hazırlanması üçün yüksək səviyyəli milli məsləhət seminarı keçirilmişdir. Tədbirdə Azərbaycanın dövlət məmurları ilə
yanaşı, BMT-nin rezident və qeyri-rezident təşkilatlarının, həmçinin özəl sektorun, elmi təşkilatların və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının nümayəndələri də iştirak ediblər.
2.4. Azərbaycanın dünyada mədəniyyətlərarası və
dinlərarası dialoqun inkişafına verdiyi töhfə
Azərbaycan-dinamik inkişaf edən, möhkəm mədəni ənənələrə əsaslanan müasir dünyəvi
dövlət quran ölkədir. Azərbaycan xalqının və siyasi rəhbərliyinin tolerantlığı müxtəlif dinlərin və
etnik qrupların xalqlarının milli inkişafın maraqları naminə qarşılıqlı hörmət və həmrəylik şəraitində yaşaya biləcəyi şəraitin yaradılması üçün birləşmişdir.
Son illər Azərbaycan BMT ilə sıx əməkdaşlıq şəraitində bir sıra yüksək səviyyəli tədbirlər təşkil etmişdir ki, xalqlar arasında mədəniyyətlərarası dialoq və dini tolerantlığın təşviqinə
sadiqliyini və ölkənin nüfuzunun yüksəlməsini nümayiş etdirsin. BMT – nin təsisatları və Avropa
Şurası ilə əməkdaşlıq şəraitində 2016-cı ildə Bakıda BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansının yeddinci
Qlobal Forumu, 2017-ci ildə isə “Mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafı: İnsan təhlükəsizliyi, sülh
və davamlı dayanıqlı inkişaf üçün yeni imkanlar” mövzusunda dördüncü Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu keçirilmişdir. 2019-cu ildə dünya dini liderlərinin ikinci zirvə toplantısı
keçirilmişdir. Konfranslar silsiləsində keçirilən tədbirlər dünyanın müxtəlif mədəniyyətlərinin və
xalqlarının nümayəndələri arasında qarşılıqlı anlaşma, hörmət və tolerantlığa nail olmaq məqsədilə
2008-ci ildə əsası qoyulmuş “Bakı Prosesi” nin bir hissəsi kimi təşkil edilmişdir. Onların hamısı
forma və məzmunca dünyada və ölkədə fikirlərin daha da yüksək səviyyəsini, vəziyyətin təhlilini
əhatə edir. BMT-nin Baş katibi Antoniu Quterriş “Bakı Prosesi”ni mədəniyyətlərin dialoqunun təbliğinin Ön Cəbhəsi kimi qiymətləndirib.
BMT-nin Rezident Koordinatoru və BMT-nin İnkişaf Proqramının (BMTİP) Azərbaycandakı Daimi Nümayəndəsi Qulam İsakzainin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan təcrübəsi inteqrasiya
yolu ilə doğru yolda irəliləyən bir ölkənin nümunəsidir və BMT fəaliyyətinin üç əsas istiqamətində: sülh və təhlükəsizlik, insan hüquqları və inkişafa nail olmaq üçün əla bir nümunədir.
13
2.5. Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə çatmaq üçün Azərbaycanın səyləri
Azərbaycan öz öhdəliklərini Dayanıqlı İnkişaf Proqramına uyğun olaraq layiqincə yerinə
yetirməyə çalışır. Bakıda keçirilən “Davamlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaq, davamlı inkişafı və
layiqli əməyi təşviq etmək” mövzusunda beynəlxalq konfrans ölkəmizin davamlı dayanıqlı inkişaf
üzrə təcrübə mübadiləsinin Praktiki formasına çevrilmişdir. Tədbirdə BƏT-in Baş direktoru Qay
Rayder, Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin müavini, Dayanıqlı İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurasının rəhbəri Əli Əhmədov iştirak etmişlər.
Konfrans iştirakçıları bir sıra ölkələrin hökumətlərinin, beynəlxalq təşkilatların, həmkarlar
ittifaqlarının və işəgötürənlərin yüksək vəzifəli nümayəndələri BMT-nin “bəşəriyyətin cari işlər siyahısı”adlandırılan sənədin yerinə yetirilməsinin ilk yekunlarını müzakirə ediblər. Çünki məhz bu
amil həm insanların sosial problemlərinin həllinə, həm də bütövlükdə cəmiyyətin tərəqqisinə kömək edir. Məhz bu mövzu Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, AHİK, Azərbaycan Sa- hibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası və BƏT tərəfindən təşkil edilmiş Forumun gündəliyində əsas mövzu olub.
Onun müzakirəsinin Azərbaycanda olması heç də təsadüfi deyildir. Demokratik inkişaf
Azərbaycanın şüurlu seçimidir. Azərbaycanda bütün fundamental insan hüquqları və azadlıqları, qanunun aliliyi, mətbuat azadlığı təmin edilir. Məşğulluq problemlərinin həllində ölkə müəyyən
təcrübə toplamışdır. Azərbaycan əhalisi hər il 1,1-1,2% artır, ölkənin əmək bazarına hər il 100
mindən artıq insan çıxır ki, bu da ildə ən azı 100 min yeni iş yerinin açılması vəzifəsini qarşıya
qoyur. Təxminən bu sürətlə də bu gün bu istiqamətdə işlər gedir: son 15 il ərzində Azərbaycanda
1,9 mln.yeni iş yeri yaradılmışdır. Bu, iqtisadi fəal əhalinin 40% – nin məşğulluğunu təmin edir.
Çünki ölkə əhalisinin 46%-ni təşkil edən (yaşı 29-a qədər olan) əmək bazarına geniş axınla daxil olur
və əməyə daha müasir tələblər irəli sürür. Məhz buna görə də gənclər arasında məşğulluğun
təmin edilməsi, bir milyon qaçqın və məcburi köçkün Qarabağ münaqişəsi, qeyri-formal məşğulluğun aradan qaldırılması işinin davam etdirilməsi, əhalinin sosial rahatlığının daha da yaxşılaşdırılması, məşğulluğun genişləndirilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması hökumətin qarşısında duran
ən vacib vəzifələrdən biri kimi qeyd olunur. Bütün bunlar Ermənistanın işğalından azad edilmiş,
qaçqınlarla məskunlaşdırılmalı və səmərəli istifadə edilməli olan Azərbaycan torpaqlarının infrastrukturunun bərpası fonunda baş verir. Bu gün Azərbaycan 2020 – ci il üçün BMT-nin “Dayanıqlı İnkişaf Hədəflərinin İndeksi “ndə
(DİM) Cənubi Qafqazın lideridir-müvafiq məlumatlar BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf üzrə Həllər
Şəbəkəsindən (SDSN) və Bertelsmanna Fondundan müstəqil ekspertlərin köməyi ilə hazırlanmış
məruzəsində yer alır. Azərbaycan DİM-8-in reallaşdırılması baxımından hədəf sayılan Avropa ölkələri sırasındadır və bu ölkələr hər kəs üçün layiqli əməyin və səmərəli məşğulluğun təmin olunmasını nəzərdə
tutur.
Azərbaycan ən ciddi irəliləyişi, BMT ekspertləri nöqteyi-nəzərindən, 2020-ci ildə DİM-1
(yoxsulluqla mübarizə) üzrə göstərib. Yoxsulluq tam aradan qaldırıldı. Yoxsulluqla mübarizədə
əldə etdiyi nailiyyətlərə görə, ölkə BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının xüsusi mü- kafatına layiq görülüb. Həmçinin DİM-4 (yüksək və keyfiyyətli təhsil), DİM-7 (sərfəli, etibarlı, müasir və təmiz enerji), DİM- 11 (şəhər və icmaların davamlılığı, dayanıqlığı və təhlükəsizliyi), DİM-12 (dayanıqlı istehlak və istehsal) və DİM-17 (dayanıqlı inkişaf üçün qlobal əməkdaşlığı canlandırma) üzrə nailiyyətlər qeyd olunur.
2.6. Azərbaycan “Minilliyin İnkişaf Məqsədləri”nə nail oldu, “Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri”nin həyata keçirilməsində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə etdi
Azərbaycan dünya reytinqində DİM-2020 üzrə (2020-ci il üçün Dayanıqlı İnkişaf Hesabatı) 166
ölkə arasında 54-cü yeri tutur və orta bal hesabla 72,6 yer alır. Digər ölkələr isə- Gürcüstan 58-ci
yerdə, orta bal hesabla 71,9 balla, Ermənistan isə 75-ci yerdə, orta hesabla 69,9 balla qərarlaşıb.
Məruzədə vurğulanır ki, Cənubi Qafqaz ölkələrinin reytinqində mövqelərinin artmasına bir sıra
amillər mane olur, DİM- 16-ya dair (sülh, ədalət və güclü institutlar), o cümlədən Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin həll olunmaması da daxildir.
Son 15 il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etmiş, ümumi daxili məhsul üç
dəfədən çox artmışdır. Azərbaycana 270 milyard dollardan artıq sərmayə qoyulubdur ki, bunun
da yarısı xarici sərmayədir. Azərbaycanın xarici borcu isə ümumi daxili məhsulun cəmi 17 faizini təşkil edir. Bu göstəriciyə görə, ölkə dünyada 9-cu yerdədir. Təkcə 2020 – ci ildə minimum əməkhaqqı və sosial müavinətlər iki dəfə, minimum pensiya 70 faiz artmışdır. 280 mindən
çox ailəni əhatə edən 68 min ailə ünvanlı sosial yardımdan istifadə edir, hər bir ailə təxminən 140
14
ABŞ dolları ekvivalentində aylıq sosial yardım alır.
Son 15 il ərzində Azərbaycanda 3200-dən çox məktəb, 640-dan çox xəstəxana və tibb müəssisəsi tikilmiş və ya təmir edilmişdir. Azərbaycanda savadlılıq səviyyəsi 100 faizə yaxındır. Üç
yüz mindən çox məcburi köçkün pulsuz evlərlə, mənzillərlə təmin edilmişdir. Məcburi köçkün
ailələrinə hər ay 180 ABŞ dolları ekvivalentində müavinət ödənilir.
Son 15 il ərzində Azərbaycan 120-yə yaxın ölkəyə maliyyə və humanitar yardım göstərmiş- dir. Azərbaycan Beynəlxalq İnkişafa yardım Agentliyi müxtəlif ölkələrdə yoxsulluğun azaldılması,
elmin, mədəniyyətin, səhiyyənin, informasiya texnologiyalarının inkişafı, su resurslarından səmərəli istifadə, qrant proqramları və digər sahələrdə layihələr həyata keçirir. 2018-ci ildən Azərbaycan
“Qoşulmama Hərəkatına” üzv dövlətlərin vətəndaşlarına ölkəmizin ali məktəblərində təhsil almaq
üçün tam təqaüd verir. Bu gün 31 iştirakçı dövlətdən 37 nəfər gənc bu proqramdan istifadə edir.
Gənclər siyasəti Azərbaycanda prioritet sahə kimi müəyyən edilibdir. Azərbaycan gəncləri
milli ruhda, ənənəvi dəyərlərə uyğun, vətənə bağlılıq və vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə alırlar. Məhz
buna görə də Azərbaycan 2020-ci ildə keçirilmiş Gənclər Sammitinin Qoşulmama hərəkatı tarixində
ilk dəfə olaraq keçirilməsi təşəbbüsü ilə çıxış edib. 2020- ci il sammiti ərəfəsində keçirilən Gənclər
Sammitində 40 dövlətdən ölkəyə gələn gənclərin iştirak etdiyi toplantıda iştirak edib.
Azərbaycanın əldə etdiyi nailiyyətlər beynəlxalq aləmdə bəyənilir. Dünya Bankının “Doing
Business – 2020” üzrə hesabatında Azərbaycan 20 ən islahatçı ölkə sırasına daxil edilib. Davos
Dünya İqtisadi Forumunun hesabatında Azərbaycan hökumətin uzunmüddətli strategiyası üzrə
10-cu, rəhbərliyin islahatlara meyillilik səviyyəsinə görə isə dünya miqyasında 5 – ci yerdədir.
Azərbaycan həmçinin kosmik ölkədir. Azərbaycanın üç peyki var – iki telekommunikasiya
peyki, biri isə Yerin səthini müşahidə edən peykdir. Əhalinin 80 faizi isə internet istifadəçisidir.
Azərbaycan elektrik enerjisinin əlçatanlığı əmsalı üzrə dünyada ikinci yeri tutur (Davos DİF-in hesabatı). Eyni zamanda Azərbaycan bir sıra ölkələrə enerji verir.
Asiya və Avropa qitələri arasında açıq dənizə çıxışı olmayan bir ölkə kimi körpü rolunu
oynayan Azərbaycan bir sıra regional nəqliyyat layihələrinin təşəbbüskarı və icraçısıdır. ŞərqQərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri layihələrinin fəal iştirakçısı olan ölkə hazırda digər mühüm layihələr – Cənub-Qərb və Şimal-Qərb layihələri üzərində işləyir. Beləliklə, Azərbaycan etibarlı tranzit ölkə kimi çoxtərəfli beynəlxalq əməkdaşlığa dəyərli töhfə verir. İqlim dəyişikliyi Qlobal təhlükədir. Azərbaycan onun fəsadlarına qarşı beynəlxalq səyləri
dəstəkləyir, Paris sazişini ratifikasiya edib, qaz emissiyalarının baza səviyyəsi 1990-cı il ilə
müqayisədə, 2030-cu ilə istilik effekti yaradan qazların 35 faizə qədər azaldılması məqsədini
qoyub. Azərbaycanda elektrik enerjisinin istehsalı üçün ancaq ekoloji cəhətdən təmiz qazdan və su
elektrik stansiyalarından istifadə olunur.
Azərbaycanın xarici dövlət borcu neft ixrac edən dövlətlər arasında ən aşağıdır, ümumi
daxili məhsulun təxminən 20 faizini təşkil edir. Bu göstəriciyə görə, Azərbaycan dünyada 9-cu yerdədir. Ölkənin valyuta ehtiyatları xarici dövlət borcundan altı dəfə çoxdur.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun statistikasına görə, Azərbaycanın iqtisadiyyatı alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə hazırda Cənubi Qafqaz regionunun ümumi iqtisadiyyatının 70 faizini təşkil edir.
Enerji sektorundan gələn gəlirlərin indiki və gələcək nəsillər arasında ədalətli bölüşdürülməsinə Azərbaycan xüsusi əhəmiyyət verir və dünyada ən yüksək yer tutur. Bu məqsədlə Dövlət
Neft Fondu yaradılmışdır. Bu gün Fondun yarandığı dövrdə 270 milyon dollar təşkil edən aktivlərinin həcmi ölkənin ümumi daxili məhsulundan çoxdur.Azərbaycan koronavirus pandemiyasının
fors-major şəraitinə baxmayaraq, əhalinin aztəminatlı təbəqələrinə sosial dəstək proqramlarının icrasını pandemiya zamanı da davam etdirib. Dövlət öz üzərinə götürdüyü bütün öhdəlikləri həyata keçirir. Azərbaycan Dövlət Neft Fondu neftin qiymətinin kəskin şəkildə aşağı düşdüyü bir
şəraitdə büdcə əhalinin, ilk növbədə isə pandemiyanın fəsadları nəticəsində zərərçəkmiş şəxslərə dəstəyini yönəltmiş, bu proqramları maliyyələşdirmişdir. Azərbaycan əhalisinin zəif hissəsi
məcburi subsidiyalar alır, büdcə planında bu istiqamətdə heç bir dəyişiklik edilməyib. Azərbaycan vətəndaşların sosial dəstəyinin bütün göstəricilərini koronavirus pandemiyasindan öncədəki
səviyyəsində saxlamışdır və bu səbəbdən BMT tərəfindən Azərbaycan dövlətinin səylərinə yüksək qiymət verilib.
Azərbaycanda ünvanlı yardimın əhatə dairəsi genişləndiriləcəkdir. Bu, Prezident İlham Əliyevin 02.02.2021-ci il tarixində təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafın milli
prioritetləri” Sərəncamında öz əksini tapmışdır. Milli prioritetlərdə qeyd olunmuşdur ki, əhalinin
bütün təbəqələri cəmiyyətin ayrılmaz hissəsidir və dövlət onlara qayğı göstərməlidir. Ölkədə
yoxsulluğun səviyyəsinin minimuma endirilməsi və işsizliyin aşağı olması, həmçinin əhalinin
aztəminatlı təbəqələrinin tələbatının ödənilməsinə yönəlmiş ünvanlı yardım sahəsinin genişləndirilməsi vətəndaşların sosial müdafiəsi üçün əlavə imkanlar yaradır. Ermənistan tərəfindən işğal
olunmuş torpaqlardan qaçqın və məcburi köçkün düşmüş insanların yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün Azərbaycan çox böyük işlər görmüşdür. Bu həssas qrupdan olan şəxslərin tələbatının ödənilməsinə təxminən 8 milyard manat və ya təxminən 5 milyard dollar vəsait xərclənmişdir. 300
15
mindən çox məcburi köçkün ev və mənzillərlə pulsuz təmin edilmişdir.
Pandemiya Azərbaycan iqtisadiyyatına d a toxunub. Pandemiya dövründə dövlət gəlirlərinin azalmasına baxmayaraq, hökumət iş yerlərinin və səhiyyənin qorunması, həmçinin iqtisadi
inkişafın təmin edilməsi üçün ümumi daxili məhsulun 3 faizi həcmində maliyyə vəsaiti ayırıb.
Pandemiyanın nəticələrinin aradan qaldırılması, iqtisadi sabitliyin, makroiqtisadi və maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsi, işsizlik probleminin həlli məqsədilə 2 milyard dollar həcmində sosial-iqtisadi yardim paketi təqdim edilmişdir. Sosial dəstək tədbirləri təxminən 5 milyon vətəndaşı, yəni
ölkə əhalisinin yarısını əhatə edir. Pandemiyaya qarşı mübarizənin maliyyələşdirilməsi yalnız xari- ci maliyyə yarDİMı olmadan daxili mənbələr hesabına həyata keçirilir. Bundan başqa, COVID19 ilə bağlı Azərbaycan 30-dan çox ölkəyə humanitar və maliyyə yardimı göstərib.
Postpandemiya dövründə ölkənin əsas prioritetləri iqtisadi inkişafın, iqtisadi və maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi, sağlam və rəqabətədavamlı insan kapitalının daha da inkişaf etdirilməsi, stabil iş yerlərinin yaradılması və iqtisadi fəaliyyətin yeni sahələrinin inkişafıdır. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası hesab edir ki, ölkənin DİM-ə çatmaq
üçün atdığı addımlar təqdirəlayiqdir.
16
HİSSƏ III.
3. Həmkarlar ittifaqlari. DİM-də tərəqqi və irəliləməyə doğru
Bir çox xalqın vətəndaşları bu gün heç olmadığı qədər yaxşı yaşasalar da, heç kimin geridə qalmamasını təmin etmək üçün irəliləmə tempi 2030 Gündəliyinin məqsədlərinə çatmaq üçün daha
yaxşı irəliləyiş tələb edir. Dünyada qlobal tərəqqi tempi gündəmində bütün ölkələr, həmkarlar ittifaqları və digər maraqlı subyektlər bütün səviyyələrdə dərhal həlledici tədbirlər görməlidirlər.
Dünyadakı qlobal irəliləmənin sürəti 2030 Gündəliyində göstərilən çağırışlardan geri qalır və
müəyyən edilmiş möhtəşəm hədəflərə uyğun gəlmir və bunu nəzərə alaraq bütün ölkələr, həmkarlar ittifaqları və digər maraqlı tərəflərin birgə təxirə salmadan bütün səviyyələrdə qətiyyətli addım atması vacibdir.
Dünyada 300 milyon yoxsul işçi, 190 milyon rəsmi işsiz var, əməkçilərin 60% – i isə iqtisadiyyatın qeyri-rəsmi sektorunda fəaliyyət göstərir-bu cür statistik məlumatlar Beynəlxalq Həmkarlar
İttifaqları Konfederasiyasının saytında təqDİM olunur. Belə bir şəraitdə Beynəlxalq Həmkarlar
İttifaqları Konfederasiyası yeni universal sosial
müqavilənin işlənib hazırlanmasına çağırır, bu yeni müqavilə əmək zəmanətləri əsasında
yaradılacaq və sosial ədalətə nail olmağa kömək edəcək.
“Hər yerdə getdikcə daha çox işçi yoxsulluq həddində yaşayır, korporasiyaların mənfəəti isə göyə qalxır. Rekord bərabərsizlik və iqtisadi etibarsızlıq demokratiyanı təhdid edir,
insanlara xidmət etməli olan, lakin bunu etməyən siyasətçi və demokratik institutlara olan
etimadı sarsıdır”, – deyə Beynəlxalq Həmkarlar İttifaqları Birliyinin bəyanatında bildirilir.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) 1919-cu ildə təsis edilməsi sülh və tərəqqiyə təminat verən sosial və iqtisadi şəraiti təmin etmək məqsədilə sosial müqavilə yaratmışdır. Sonra 1944-cü
ildə Filadelfiya Bəyannaməsi eyni məqsədlərlə qəbul edildi. Lakin son onilliklərdə korporativ qloballaşma bu vizionu dağıtmış, dünyanı ekoloji dağıntının həddinə gətirib çıxarmış, milyardlarla insan
isə unudulmuşdur. ITUC-un Baş katibi Şaran Barrou xatırlatdı ki, 1919-cu ildə Beynəlxalq
Əmək Təşkilatı yaradıldı (BƏT) və bu təşkilat, barışıq və firavanlığı təmin edən sosial və iqtisadi
şərtləri təmin etmək məqsədilə bir sosial müqavilə yaratmışdı.
“Bu il hər şeyi düzəltmək, qaydaları dəyişdirmək və nəzarəti insanlara qaytarmaq üçün başqa
bir fürsətimiz var. Bu gün sürətli texnoloji dəyişiklik vədlərinin faydalarından insanların taleyini
məsuliyyət və vicdan hissi olmadan idarə edən seçilmiş milyarderlər təkcə yararlanmalı deyil.
Sürətli texnoloji dəyişiklik vədlərinin faydalarından əksəriyyət üçün yararlanmalıyıq.
Vəziyyəti indi düzəltməsək, başqa bir şansımız olmaya bilər”,- deyə Ş.Barrou xəbərdarlıq edir.
Həmkarların başçısı həmçinin vurğuladı ki, hər bir əməkdaş üçün təşkilatlanma və kollektiv danışıqlar hüququ vasitəsilə zəhmətkeşlərin birləşmə azadlığı, gücünün möhkəmləndirilməsi, məşğulluq
və ya müqavilə sxemlərindən asılı olmayaraq, sosial və iqtisadi ədalətin əsaslarıdır. Həmkarlar ittifaqı birliyi nöqteyi-nəzərindən bu hüquqlar bu gün dünyanın bütün regionlarında təhlükə altına
düşüb. Yeni sosial müqavilə qlobal iqtisadi qərar qəbul etmə prosesində BƏT əsas və mərkəzi yerini tutmalı, həmçinin beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən ölkələrə diktə edilmiş neoliberal ehkamı tənqid etməlidir.
Əmək sahəsində istənilən dəyişiklik olduğu kimi, DİM-ə bağlılıq da hökumətlərdən, işəgötürənlərdən və işçilərdən sosial dialoq vasitəsilə səylərin birləşdirilməsini, münaqişələrin və
fəlakətlərin təsirinin nəticələrinin nəzərə alınmasını, böhranlara, hazırkı COVID-19 pandemiyasına reaksiya tədbirlərinin görülməsini, onlara qarşı mübarizə potensialının genişləndirilməsini
və möhkəmləndirilməsini tələb edir. Bütün insan hüquqlarına və hüququn aliliyinə, əmək sahəsində əsas prinsip və hüquqlara, beynəlxalq əmək normalarına, məşğulluğa və layiqli əməkhaqqına hörmət zəmanətinə riayət olunması xüsusi diqqət tələb edir. Ölkələr standartlarını yeniləməli, onların etibarlı və aktual olmasına çalışmalıdırlar.
Azərbaycan Respublikasının BMT ilə əməkdaşlıqda 2030-cu ilə qədər dayanıqlı inkişaf sahəsində gündəliyə qoşulması ilə Azərbaycan həmkarlar ittifaqlari üçün yeni səhifə açılmışdır. Ölkədə qlobal inkişaf proqramı kimi gündəliyə böyük maraq vardır. Azərbaycan cəmiyyətinə dayanıqlı inkişaf məqsədləri barədə məlumat verilib, bu istiqamətdə konkret tədbirlər həyata keçirilib.
Qısa müddət ərzində 8 Dövlət Proqramı, 31 strategiya, 25-dən çox hüquqi-normativ akt araşdırılmış, prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində işlər görülmüşdür. Azərbaycan 17 hədəf, 107
niyyət və 150 göstərici üzrə prioritetini seçdi. Qarşıya məqsəd qoyulub ki, 2030-cu ildə Azərbaycanda daha sosialyönümlü cəmiyyət yaradılsın. Hökumətin social tərəfdaşları – AHİK və Azərbaycan Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları
Milli Konfederasiyası qəbul edirlər ki, DİM ölkə üçün uyğundur və vacibdir, nəzərdə tutulan
məqsədlərin həyata keçirilməsinə və monitorinqinə kömək edir. Azərbaycan hökuməti milli prioritet-
17
lərlə üst-üstə düşən DİM-ə nail olmaq üçün, bir koordinator olaraq, bütün maraqlı tərəflərin gündəliyin səmərəli icrası üçün təşəbbüslərinə hərtərəfli dəstək verir.
3.1. AHİK-in dövlət sisteminin həyatında və
vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasında iştirakı
AHİK hökumətə götürdüyü öhdəliklərə nail olmaq üçün kömək edir. Sosial dialoq yolu ilə DİM-in 2030-cu il tədbirləri milli və regional proqramlara, strategiyalara, kollektiv müqavilələrə
və tarif sazişlərinə daxil edilmiş, hökumətin BMT-nin nümayəndəliyi ilə çərçivə sazişlərinin və
könüllü hesabatların hazırlanmasında və ekspertizasında, məqsədli kampaniyaların, informasiyaizahedici işlərin aparılmasında və s. iştirak etmişdir. AHİK DİM-ə əlaqəli və ona yönəldilmiş bir çox dövlət proqramının fəal iştirakçısıdır və bu
proqramların gedişinə və həyata keçirilməsinə mütəmadi olaraq Sosial və İqtisadi Məsələlər üzrə Üçtərəfli Komissiyanın iclaslarında baxılır. 4000- dən çox artıq dinləyicinin iştirakı ilə həmkarlar
ittifaqının 60 tədbiri keçirildi, bunlardan 8-i , 2020-ci ilin dörd ayı da daxil olmaqla, respublikanın
bölgələrində baş tutub.
Həmkarlar ittifaqlarının mövqeyini və onların həyata keçirilməsi yollarını əks etdirən tövsiyələr qəbul edilmişdir. Həmkarlar ittifaqı təşkilatlarına əməyin ödənilməsi siyasətinin təkmilləşdirilməsi, orta əməkhaqqının artırılması, layiqli iş yerlərinin yaradılması, qeyri-formal iqtisadiyyatın leqallaşdırılması, əmək və işsizlik sahəsində ayrı-seçkilik problemlərinin aradan qaldırılması,
gender bərabərliyinin və gənclərin məşğulluğunun təmin edilməsi, məcburi və uşaq əməyinə, nizamlanmayan miqrasiyaya qarşı mübarizə və s. sahələrdə səylərin davam etdirilməsi tövsiyə olunur.
Azərbaycan həmkarlar ittifaqları muzdlu əmək sahəsində çalışan insanların və üzvlərinin
iqtisadi, sosial, əmək, qanuni və mənəvi hüquqlarını və mənafelərini ifadə edən və qorunmasını təmin edən təşkilatdır. Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının təşkilati strukturunun əsas prinsipi istehsal
və sənayedir.
3.2. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası haqqında
AHİK – müxtəlif mülkiyyət formasına malik müəssisə və təşkilatların həmkarlar ittifaqlarının
və muzdlu işçilərin maraqlarını müdafiə edən ən çoxsaylı ictimai qeyri-siyasi təşkilatdır. AHİK 26 sahə üzrə həmkarlar ittifaqını və Naxçıvan Muxtar Respublikası həmkarlar ittifaqlarını, sahələrarası həmkarlar ittifaqı birliyini könüllülük əsasında birləşdirir. Bu sahələrdə həmkarlar ittifaqı üzvlərinin sayı 1.1 mln. nəfər təşkil edir.
AHİK öz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğun olaraq, “Həmkarlar
ittifaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu və öz nizamnaməsi çərçivəsində həyata
keçirir.
AHİK 5-6 fevral 1993-cü ildə Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının təsis qurultayında yaradılıb. AHIK-in V qurultayının qəbul etdiyi “2018-2023-cü illərdə Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyətinin əsas istiqamətləri” təşkilatın proqram sənədidir.
AHIK-in tabeliyində olan təşkilatlar: “Ülfət” qəzetinin redaksiyası, “Kurort” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti, Azərbaycan Respublikası Turizm və Ekskursiyalar Şurası, “Azərkolxozlararasısağlamlıq” Respublika Birliyi, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları İdman Təşkilatları İctimai Birliyi,
Azərbaycan Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyası.
1 yanvar 2020-ci il tarixinə olan məlumata əsasən AHIK özündə 15093 həmkarlar ittifaqı təşkilatını birləşdirir. Qurultay AHİK-in ali orqanıdır. 5 ildə bir dəfə keçirilir. Məclis isə ildə bir
dəfə qurultaylar arasında çağırılan AHİK-in ali orqanıdır. Qurultayda Məclisin tərkibi belə şərtlərlə təsdiq edilir: hər bir sahə həmkarlar ittifaqının 5 nümayəndəsi təmsil olunur. İcraiyyə Komitəsi-AHIK-in icra və idarəetmə orqanıdır. Tərkibi həmkarlar ittifaqlarının sahə təklifləri əsasında
Məclisin iclasında təsdiq edilir. Prinsip: bir həmkarlar ittifaqı İcraiyyə Komitəsində bir nümayəndədir. Üç ayda ən azı 1 dəfə çağırılır.
Həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının müstəqilliyi və suverenliyi onların struktur birliklərinin
daim təkmilləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır. Həmkarlar ittifaqlarının beynəlxalq təcrübəsini, iqtisadi
islahatlar dövrünü keçən təcrübəsini öyrənməklə, öz təcrübəsinə və biliyinə əsaslanaraq bəzi
həmkarlar ittifaqlarının təşkilati strukturu təkmilləşdirilir.
Könüllülük əsasında, seçki orqanlarının bütün səviyyələrində müzakirə yolu ilə 8 sahə həmkarlar ittifaqı Federasiyanın sosial- iqtisadi potensialına görə əhəmiyyətli olan iki böyük həmkarlar
ittifaqı birləşdi. AHİK-in əsas funksiyaları aşağıdakılardır:
dövlət və icra hakimiyyəti orqanlarında üzv təşkilatların maraqlarının təmsil
18
edilməsi;
sosial-iqtisadi məsələlər, qorunma və səhiyyə ilə bağlı qanunvericilik aktlarının hazırlanmasında iştirak etmək, həmkarlar ittifaqı üzvlərinin hüquq və mənafelərinə zidd olan qanunlara yenidən
baxılmasına dair təkliflər vermək;
vətəndaşların layiqli əməkhaqqının qorunması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi, qiymətlərin və yaşayış dəyərinin artmasına uyğun olaraq, məşğulluq sahəsində təminatlar haqqında
qanunvericiliyə riayət olunmasına nəzarətin təmin edilməsi;
həmkarlar ittifaqı kadrlarının və aktivlərinin hazırlanması, onların təhsili üzrə iş;
həmkarlar ittifaqlarının gender, gənclər, informasiya siyasətinin həyata keçirilməsi;
beynəlxalq həmkarlar ittifaqları hərəkatında iştirak;
sanatoriya – kurort müalicəsi və zəhmətkeşlərin istirahəti, turizm-ekskursiya ilə məşğul olan
tabeliyindəki təşkilatların fəaliyyətinin istiqaməti və mədəni-maarif, idman-sağlamlıq işləri. AHİK-in İcraiyyə Komitəsi AHİK-in vətəndaş cəmiyyəti sistemində inkişafı Konsepsiyasını qəbul etdi. Bu Konsepsiyanın hazırlanması və həyata keçirilməsinin zəruriliyini ölkədə ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi dəyişikliklərin inkişafında yeni bir mərhələnin başlanğıcı tələb edirdi və həmkarlar ittifaqları böhrandan sonrakı iqtisadiyyatda və cəmiyyətdəki yerlərini
müəyyənləşdirməli idilər.
AHİK qanunvericilik qərarlarının qəbul edilməsinin bütün mərhələlərində iştirak etmək
imkanına malikdir. Həmkarlar ittifaqlarının sosial məsələlər üzrə mövqeyi Milli Məclisin və hökumət üzvlərinin nəzərinə çatdırılır, həmkarlar ittifaqlarının fəal hərəkətləri sayəsində dövlət büdcəsinin sosial parametrlərinin artırılması istiqamətində düzəlişlər edilir.
AHİK öz əməli işi ilə həmkarlar ittifaqı hərəkatının məqsəd və ideallarına, Konfederasiyanın
qurultaylarının hazırladığı prinsiplərə sadiqliyini təsdiq edir. Bu məqsədlə AHİK Beynəlxalq Əmək
Təşkilatının əsas konvensiyalarının ölkənin Milli Məclisi (parlamenti) tərəfindən ratifikasiyası üzrə
məqsədyönlü iş aparır. AHİK əməkçilərin sosial – iqtisadi maraqlarının təmin edilməsi ilə bağlı Əmək və Əhalinin
Sosial Müdafiəsi, Maliyyə, Təhsil, Gənclər və İdman nazirlikləri, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu,
Müharibə Veteranları, Qaçqınlar və Məcburi köçkünlər təşkilatları, digər nazirlik və idarələrlə
konstruktiv şəkildə əməkdaşlıq edir. AHİK dövlətin sosial-iqtisadi siyasətini dəstəkləməklə real əməkhaqqının artırılması və
yüksək inflyasiyaya qarşı mübarizə aparmasını öz fəaliyyətinin mühüm istiqaməti hesab edir və bu
məsələlər üzrə sosial tərəfdaşlarla məqsədyönlü dialoq aparır.
Dövlət hakimiyyəti orqanları və işəgötürənlər ilə qarşılıqlı münasibətlərdə kollektiv-müqavilə prosesləri fəal inkişaf edir. Kollektiv müqavilələrə malik olmayan müəssisələrin sayı minimuma endirilmişdir. Sahə (tarif) sazişləri uğurla həyata keçirilir. Mütəmadi olaraq AHİK, Azər- baycan Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası və Azərbaycan Respublikası
Hökuməti arasında da əsas sazişlər bağlanır.
Bu gün respublikanın həmkarlar ittifaqlarında 113 sahə müqaviləsi, 13 mindən çox
kollektiv müqavilə qüvvədədir, bunlardan 2300-ü transmilli şirkətlərdə və özəl müəssisələrdədir.
Transmilli şirkətlərin işçilərinin ictimai şüuru fəallaşır. Transmilli şirkətlərə daxil olan iri neft
müəssisələrinin yerli işçilərinin təzyiqi altında burada təsis edilən həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının
işləməsi üçün işəgötürənlər tərəfindən şərait yaradılmış, xarici şirkət paketlərinin sahibləri işçilərin iqtisadi və sosial tələblərinə cavab verməyə məcbur olmuşlar.
Həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyət azadlığının qorunması üçün AHİK-in siyasətində onların fəal
praktiki fəaliyyəti mühüm bənddir.
Respublika həmkarlar ittifaqları dövlət və beynəlxalq proqramların həyata keçirilməsində
tərəfdaşlıq funksiyalarını öz üzərlərinə götürmüşdür. Qarşıya vəzifə qoyulub ki, hökumətə və ictimai
təşkilatlara narkomaniyaya, uşaq əməyinə, ayrıseçkiliyin müxtəlif formalarına qarşı mübarizədə,
miqrant işçilərin hüquqlarının qorunmasında, insan alverində mübarizə üçün cavab mexanizmlərinin
yaradılmasında köməklik göstərilsin. Zərərçəkənlərə yarDİM məqsədilə informasiya resurs mərkəzləri, ixtisaslaşdırılmış saytlar və “qaynar xətt” telefonu yaradılıb. “Həmkarlar ittifaqları və gənclər”
proqramlarının həyata keçirilməsi istiqamətində fəal iş aparılır. “Həmkarlar ittifaqlarının gənclər
siyasəti konsepsiyası” təsdiq edilmiş, müxtəlif kateqoriyalı gənclər arasında seminarlar, konfranslar, sosial sorğular keçirilir.
Həmkarlar ittifaqları sıralarında gender bərabərliyinin real həyata keçirilməsi yollarını axtarır, AHİK-in nəzdində yaradılmış Gender Bərabərliyi və Qadın Problemləri üzrə Mərkəzi, gender bilik və texnologiyaları məktəbi fəal işləyir, statistik hesabat və gender auditi tətbiq olunur.
AHİK qanunların qəbul edilməsini BƏT-in və digər beynəlxalq təşkilatların Konvensiya və
tövsiyələrinin müddəalarına əsaslanmasına çalışır, xalqın rifahı və cəmiyyətdə sosial sabitliyə nail
olması üçün işlər görür.
19
Azərbaycanda aşağıdakı qanunlar fəaliyyət göstərir: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası; həmkarlar ittifaqları haqqında, əhalinin məşğulluğu haqqında qanunlar; yaşayış minimumu haqqında; əhalinin pul gəlirləri və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi barədə; pensiya tə- minatı haqqında; əlillərin sosial müdafiəsi haqqında; istehlakçı hüquqlarının qorunması haqqında və s. Bu qanunların bir sıra layihələrinin təşəbbüskarları və işçiləri Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının mütəxəssisləridir. Bu qanunların çoxu sonradan 1999-cu ildə qüvvəyə minən və sonrakı illərdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişiklik edilmiş Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə daxil edilib.
Qəbul olunmuş qanunların xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, sahibkarlar, həmkarlar ittifaqları və icra hakimiyyəti orqanları arasında kollektiv danışıqların aparılması prosedurundan istifadə edərək, hökumətin üzərinə sosial dialoqun inkişafına kömək etmək və təşviq etmək vəzifəsi
qoyulmuşdur.
“Həmkarlar ittifaqları haqqında” (1994-cü il) qanun həmkarlar ittifaqlarına dövlətin həyatında, eləcə də vətəndaş cəmiyyəti sistemində geniş iştirak etmək hüququ verir. Burada həmkarlar ittifaqlarının işçilərin sosial-iqtisadi problemlərinin həllində işəgötürənə təsir üsullarından
biri kimi kollektiv etiraz hərəkatına hüquqları qeydə alınıb. Bu qanun işçilərin əmək, sosialiqtisadi hüquqlarına toxunan qanun layihələrinin, normativ aktların həmkarlar ittifaqlarının rəyi
nəzərə alınmaqla nəzərdən keçirilməsini və qəbul edilməsini tələb edir. Bundan başqa, dövlət və təsərrüfat orqanları əməkçilərin əmək və sosial-iqtisadi maraqlarına aid normativ aktları yalnız müvafiq həmkarlar ittifaqı orqanlarının 15 gün əvvəl məlumatlandırılmasından sonra qəbul edə bilərlər.
Yeni əmək münasibətlərinin formalarının əsasları Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində əks olunub. Həmkarlar ittifaqlarının fəal iştirakı ilə Əmək Məcəlləsinə əməkçilərin xeyrinə vaxtaşırı əlavələr edilib. Əmək Məcəlləsinə dəyişikliklər və əlavələr Azərbaycan Respublikasının ölkə parlamenti tərəfindən daxil edilir. Əmək Məcəlləsinin 80-ci maddəsinə əsasən,
işəgötürən həmkarlar ittifaqı üzvünü bu təşkilatın razılığı olmadan işdən azad edə bilməz. Bu, həmkarlar ittifaqlarının qoruyucu funksiyalarını gücləndirir, həmkarlar ittifaqlarına üzvlüyə motivasiyasını artırır.
Kadr siyasətinin aktual məsələləri. Həmkarlar ittifaqı kadr ehtiyatı üzərində məqsədyönlü
şəkildə işləyir. Respublika orqanlarının aparatlarına yaşlı həmkarlarının iş təcrübəsini fəal surətdə mənimsəməyə, peşə fəaliyyətində təzə nəfəs verməyə və həmkarlar ittifaqlarını gənclər üçün
cəlbedici etməyə çalışan gənc işçilər gəliblər. AHİK-in inkişaf etmiş həmkarlar ittifaqı təhsil sistemi var. Buraya Azərbaycan Əmək və
Sosial Münasibətlər Akademiyasının kadr hazırlığı və yenidənhazırlanma kursları, sahə həmkarlar
ittifaqlarının həmkarlar ittifaqı fəalları məktəbləri, iri həmkarlar ittifaqı komitələri daxildir. Yaxşı
təchiz olunmuş müasir tədris-metodiki mərkəzə malik olan AHİK həmkarlar ittifaqının bütün
istiqamətlərində mütəmadi olaraq peşə fəaliyyəti üçün seminarlar təşkil edir.
Hər il 300-dən çox insan AHİK kurslarında təhsil alır, həmkarlar ittifaqı liderləri BƏT,
BHİK, ÜHİK və digər beynəlxalq təşkilatların proqramları üzrə beynəlxalq seminarlarda ixtisaslarını artırırlar.
Respublika həmkarlar ittifaqlarının xidmətində klublar, saraylar və mədəniyyət evləri, kitabxanalar, stasionar uşaq sağlamlıq düşərgələri, idman qurğuları, stadionlar, üzgüçülük hovuzları fəaliyyət göstərir.
AHİK geniş informasiya sisteminə malikdir və bu sistemi təkmilləşdirir – 27 internet
saytı, 4 sahə üzrə həmkarlar ittifaqı qəzeti. AHİK İcraiyyə Komitəsinin təsdiq etdiyi “AHİK-in
informasiya siyasəti konsepsiyası” həyata keçirilir. Respublika səviyyəsində hər həftə “Ülfət”
qəzeti, həmkarlar ittifaqlarının bütün sahələri üzrə fəaliyyətinə dair aylıq informasiya bülletenləri
nəşr olunur. Məlumat və materiallar AHİK-in mərkəzi saytında və federasiyaların saytlarında
yerləşdirilir.
AHİK beynəlxalq əlaqələrini daim genişləndirir. Həm digər ölkələrin həmkarlar ittifaqları ilə
ikitərəfli əlaqələr, həm də çoxtərəfli əlaqələr inkişaf edir. Dünyanın 46 ölkəsinin həmkarlar ittifaqı ilə
daimi əlaqələr qurulmuş, AHİK 10 ölkənin milli və regional həmkarlar ittifaqları ilə ikitərəfli
əməkdaşlıq müqavilələri bağlamışdır.
AHİK beynəlxalq tədbirlərdə “Ləyaqətli əməyə görə”, “Təhlükəsiz əməyə görə” fəal iştirak
edir və kollektiv həmrəylik aksiyaları keçirir.
Azərbaycan həmkarlar ittifaqları pandemiya dövründə öz vəzifələrinin icrasına böyük
məsuliyyətlə yanaşır. Qəfildən dünyada baş verən və coşmuş koronavirus infeksiyası AHİK-i
məcbur etdi ki, işini yeni tələblərə uyğun qursun və fəaliyyəti ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə
etsin. Bununla əlaqədar AHİK sahibkarlara, İqtisadiyyat Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial
20
Müdafiəsi Nazirliyi və Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası adından xüsusi
bəyanat göndərib. Bəyanatda bildirilir ki, pandemiyanın biznes mühitinə mənfi təsirini azaltmaq
məqsədilə sahibkarlara dəstək göstərilir, bununla yanaşı, onlara xəbərdarlıq edilib ki, qanunvericiliyə uyğun olaraq, sahibkarlar durumdan sui-istifadə etsələr, onlara qarşı ciddi tədbirlər görüləcək.
Bütün bu proseslərdə sosial tərəfdaşlıq prinsipinin real şəkildə həyata keçirilməsi əsas amildir,
bu, bir mexanizm halına gəldi və sosial dialoqsuz strateji hədəflərə çatmaq, sabit iqtisadi inkişaf
və sosial barışıq yaratmaq mümkün deyildi.
3.3. Sosial dialoqun təşkili haqqında
Müvafiq qanunların və hüquqi- normativ aktların qəbul edilməsi ilə ölkədə social tərəfdaşlıq
sistemi formalaşmışdır. 1992-ci ildən 1999-cu ilə qədər sosial tərəfdaşlıq tərəflərinin formalaşması
dövrü başa çatdı: milli hökumət (1992-ci il) formalaşdı, Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası (1993-cü il) və Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası (1999-cu il) yaradıldı.
Azərbaycanda əmək münasibətlərinin kollektiv-müqavilə tənzimlənməsinin qanunvericilik bazası
tam formalaşmışdır, ölkədə tərəfdaşların əsas vəzifələri, prinsipləri və sosial dialoqun təşkili, səlahiyyətləri və vəzifələri sistemləşdirilmişdir. O, respublika, sahə, regional, konkret müəssisə və təşkilatların səviyyələrində işləyir.
Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində iqtisadi siyasətdə hökumətin və onun tərəfdaşınınhəmkarlar ittifaqlarının formalaşmasında köklü struktur dəyişikliklərinin aparılması, habelə sahibkarlar birliyinin yaradılması tələb olunmuşdur.
Əgər 2000-ci ilə qədər sosial dialoq yalnız hökumətlə Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası arasında aparılırdısa, 2001-ci ildən etibarən Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası üçtərəfli danışıqların və qəbul edilən qərarların tamhüquqlu tərəfidir.
Ayrı-ayrı subyektiv səbəblər olsa da, mübaliğəsiz demək olar ki, Azərbaycan Respublikasında sosial tərəfdaşlığın formalaşmasının ən əsası həmkarlar ittifaqları olmuş və bu sistemdə mühüm rol oynamışdır. Kollektiv danışıqlar zamanı həmkarlar ittifaqları işəgötürənlərlə birlikdə lokal hüquqi aktlar, sazişlər və kollektiv müqavilələr hazırlayır, ayrı-ayrı regionların, sahələrin və
müəssisələrin işçiləri üçün müəyyən güzəşt və üstünlüklərə nail olurlar. Lakin məhz sahibkarlar
sosial qərarların hazırlanmasında fəal tərəfdaş olduğu təşkilatlarda, əməyin təşkili, ödənilməsi və
sosial güzəştlərin səviyyəsi bu təşkilatların maksimum imkanlarına uyğundur.
Sahə sazişləri və kollektiv müqavilələrin bağlanması üzrə müəyyən iş təcrübəsi sahə həmkarlar ittifaqlarında toplanmış, sosial dialoq prosesi müəssisə və sahələr səviyyəsində daha səmərəli şəkildə tətbiq edilir. Həmkarlar ittifaqlarının işəgötürənlərlə əməkdaşlığının əsas prinsipi
muzdlu işçilərin hüquq və mənafelərinin təmsil olunması, müxtəlif istiqamətli əlavə sosial fondların yaradılması, iqtisadi inkişaf uğrunda birgə mübarizə, layiqli əmək və layiqli əməkhaqqı səviyyəsinə nail olmaqdır.
Sosialyönümlü BƏT-in konvensiyalarının, xüsusilə də “Əmək aləmində əsas prinsiplər və
hüquqlar haqqında” Bəyannamənin ratifikasiyası və həyata keçirilməsi sahəsində DİM-in öhdəliklərini daha fəal şəkildə yerinə yetirmək vəzifəsi qarşıya qoyulur. AHİK BƏT-in 168, 155, 184,
97 nömrəli konvensiyalarına qoşulmaq təklifi ilə çıxış edib, bu sahədə məqsədyönlü iş aparır.
Son illərdə həmkarlar ittifaqları dövlət müəssisələrində, kiçik və orta biznes sahələrində
müqavilə kampaniyalarında əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə etmişdir. Azərbaycanda müxtəlif dövlətlərin xarici firmaları işləyir. Onların bir çoxu dünyanın ən iri transmilli şirkətlərinin törəmə bölmələridir. Bu şirkətlərin əksəriyyətində həmkarlar ittifaqlarına qarşı ifadə edilmiş olan mövqeyi
açıq-aydın səciyyəvidir. Burada yerli mütəxəssislərə münasibət heç də hamar deyil. Yerli işçilərin özləri də həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının yaradılması ilə bağlı tövsiyələrə passiv yanaşırlar. Bunun səbəbləri ortadadır: nisbətən yüksək və sabit əməkhaqqı, sosial güzəştlərin mövcudluğu, işi
itirmək qorxusu. Ölkədə işsizlik olduğu halda, işəgötürənlər yerli işçilərə hörmətsiz yanaşmağa, hədə-qorxu, əsassız işdən çıxarılma və s. tətbiq etməyə imkan verir.
Həmkarlar ittifaqının vaxtında müdaxiləsi, müəssisənin işçilərinə münaqişələrin həlli ilə
bağlı işəgötürənlərlə danışıqlar prosesində birgə yarDİM göstərilməsi müsbət təsir göstərir. Nəticədə
son 5 ildə transmilli şirkətlərin müəssisələrində 698 yeni həmkarlar ittifaqı təşkilatı yaradılıb, sosial
diskussiyalarda həmkarlar ittifaqı üzvlərinin maraqlarını müdafiə etməyi bacaran parlaq şəxsiyyətlər – həmkarlar ittifaqlarının liderləri formalaşıb.
AHİK əmindir ki, real sosial dialoq Azərbaycan Respublikasının son illərin maliyyə-iqtisadi
böhranından və pandemiyanın təsirindən minimum itkilərlə çıxmasına əhəmiyyətli dərəcədə kömək edir. Həmkarlar ittifaqlarının maliyyə böhranının ölkə iqtisadiyyatına təsirinin maksimal dərəcədə yumşaldılması ilə bağlı əsaslandırılmış təklifləri son illərin Baş Kollektiv Sazişlərinə daxil
edilmiş və onların həyata keçirilməsi AHİK-in sistemli nəzarəti altındadır. Sahə həmkarlar ittifaqı respublika komitələri işəgötürənlərlə birgə böhranın işçilərin hüquq və maraqlarına mənfi
21
təsirlərinin azaldılması üçün mümkün variantları müəyyən edərək, işəgötürənlər ilə sosial dialoqun
aparılması zamanı sosial-iqtisadi və əmək münasibətlərinin ən vacib istiqamətləri üzrə hazırlanmış
tövsiyələri rəhbər tutaraq tədbirlər həyata keçirirlər. Təcrübə göstərdi ki, sosial dialoq vasitəsilə ən
mürəkkəb məsələlərin həlli mümkündür. BƏT-in dəstəyi ilə AHİK uzun müddət davam edən
sosial və iqtisadi məsələlər üzrə milli orqanın yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Danışıqlar aparılırdı. Hökumətə lazımi materiallar hazırlanıb və təqdim olunub. Nəticə olaraq 2016-cı ilin sentyabr ayından ölkədə Sosial və İqtisadi Məsələlər üzrə Üçtərəfli Respublika Komissiyası fəaliyyətə başlamışdır. Bu komissiya Hökumətin, AHİK-in və Sahibkarlar ( İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli
Konfederasiyasının daim fəaliyyət göstərən sosial tərəfdaşlıq orqanıdır. Komissiyanın məqsəd və
vəzifələri aşağıdakılardır: sosial dialoq və sosial tərəfdaşlıq sisteminin inkişaf etdirilməsi: sosialiqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin ümumi prinsiplərinin işlənib hazırlanması: kollektiv əmək
mübahisələrinin həllinə yardım.
Komissiyanın hüquqları ona şərait yaradır ki, həmkarlar ittifaqları icra hakimiyyəti orqanları və
sahibkarlar (işəgötürənlər) təşkilatları ilə birgə fəaliyyətlərini əlaqələndirsin. Əsasən bu tərəfdaşlıq
iqtisadi və sosial inkişaf məsələlərində, Baş Sazişin hazırlanması və həyata keçirilməsi, sahə və
digər müqavilələrin və kollektiv müqavilələrin bağlanmasından irəli gələn mübahisələrin həlli mə- sələlərinə imkan verir. Həmçinin Azərbaycan Respublikası qanunlarını və digər hüquqi-normativ
aktları, sosial tərəfdaşların iş planlarını almaq və sosial və əmək münasibətlərinə dair digər materialları almağa və tənzimləməyə imkan verir.
Komissiya yarandığı gündən bəri 17 iclas keçirildi, burada 25 qanun layihəsi, normativ
aktlar, habelə Prezidentin fərmanlarının icrası üçün tədbirlər planı, iqtisadi oriyentasiyası nəzərdən keçirildi. Həmkarlar ittifaqları qeyri-rəsmi məşğulluğun aradan qaldırılması, müəyyən
kateqoriyalı müəssisələrin işçilərinin və işçilərin əməkhaqqının ödənilməsi qaydası, sosial sığorta,
əməyin mühafizəsi və digər məsələləri təşəbbüs edərək müzakirəyə təqdim etdilər. Onların bir çoxu artıq baxılması üçün bütün qanuni prosedurları keçib və dövlət başçısı fərmanlar verib.
Dövlət sosial siyasətinin səmərəli həyata keçirilməsinin formalarından biri də onun konsepsiyasının formalaşdırılmasıdır. 2016-cı ildə Azərbaycanda sosial tərəfdaşlar tərəfindən bir sıra ölkələrin
proqramları işlənib hazırlanmışdır: 2016-2020-ci illər üçün layiqli əməyə görə, gənclər siyasəti üzrə,
gələcək əmək sahəsi üzrə və onların vəzifəsi strateji və taktiki prioritetlərin, sosial siyasətin və onun
həyata keçirilməsi qaydalarının formalaşdırılması və həyata keçirilməsidir. AHİK-in bütün dövlət proqramları üzrə konsepsiyası var, o cümlədən DİM üzrə yol xəritələri
var və onların əsasında sosial tərəfdaşlarla sosial dialoq qurur. Birgə səylər nəticəsində ölkədə qanunvericilik yaxşılaşdırılıb, Milli Məşğulluq Strategiyası və özünüməşğulluğun təşviqi üçün bir
proqram yaradılıb (Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi), “Milli inkişaf sosial müdafiə
sistemi” və “İnnovasiyanın və məşğulluğun təşviqi” kimi layihələr hazırlanıb həyata keçirildi. Daya- nıqlı İnkişaf Məqsədlərinin (DİM) gündəliyi və BƏT-in İşə Gələcək Təşəbbüsü təşviq olunur,
Dövlət Məşğulluq Xidmətinin qeyri-rəsmi formaya keçmə qabiliyyəti ilə məşğulluq inkişaf edir,
“Aktiv Əmək Bazarı” proqramları Prezidentin Ehtiyat Fondundan sosial müdafiəsiz gənclərin
məşğulluğunu stimullaşdırmaq üçün pilot sınaq tədbirlərindən maliyyə alır. Cümhuriyyət həmkarlar ittifaqlarının Azərbaycan tərəfindən təsdiqlənmiş BƏT-in 131-ci Konvensiyasının icrası
ilə bağlı davamlı işi Azərbaycan Respublikası Hökuməti tərəfindən dəstəkləndi, məsələ Sosial
və İqtisadi Məsələlər üzrə Üçtərəfli Komissiyanın iclasında müzakirə edildi, ölkə qanunvericiliyində zəruri dəyişikliklərin edilməsi barədə Nazirlər Kabinetinə təkliflər göndərilib.
Ölkədə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində maaşlar mütəmadi olaraq artırılır, pensiya, isthesalatda xəsarət üzrə müavinətlər, şəhid ailələrinə, Qarabağ müharibəsi əlillərinə verilən təqaüdlər, ali
və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin tələbələrinə verilən təqaüdlər artırılır. Ölkə Prezidentinin 1
mart 2019-cu il tarixli Fərmanı ilə minimum əməkhaqqı artırılmış və həmkarlar ittifaqlarının səyi
nəticəsində respublikada yaşayış minimumu səviyyəsinə çatdırılmışdır ki, bu da işləyənlərin 600 min
nəfərini əhatə edir. Bu mühüm qərar yaxın illərdə Avropa Sosial Xartiyası və BƏT Konvensiyasında, eləcə də bir sıra dövlət proqramlarında müəyyən edilmiş minimum əməkhaqqı üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi yolunda mühüm adDİMdır. Ölkə vətəndaşlarının həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına mühüm töhfə ölkə Prezidentinin fiziki şəxslərin problemli kreditlərinin həlli ilə bağlı
tədbirlər haqqında sərəncamıdır. Dünya bazarında neftin qiymətinin 3-4 dəfə aşağı düşməsi ilə əlaqədar maliyyə itkilərinə məruz qalmış şəxslərin problemli kreditlərinin həll edilməsinə dövlət
dəstəyi göstərməklə, fiziki şəxslərin xarici valyutada öz kreditləri üzrə üzləşdikləri maliyyə itkilərinin ödənilməsi məqsədilə yuxarıda adıçəkilən şəxslərə onların kreditinin dövlət tərəfindən ödənilməsi şəklində yardım göstərilməsi barədə qərar qəbul edilmiş, artıq ödəmiş şəxslərə isə 5 min dollar manat ekvivalentinə qədər kompensasiya ödənilmişdir.
22
3.4. Həmkarlar ittifaqının prioritet hədəfləri və göstəriciləri.
Fəaliyyət üçün əsasları barədə
Həmkarlar ittifaqları, zəhmətkeşlərin nümayəndəri kimi, davamlı inkişafın təmin edilməsi
işində mühüm qüvvədir. Həmkarlar ittifaqlarının sənaye sektorunda dəyişikliklərə uyğunlaşma təcrübəsi nəzərə alınır. Həmkarlar ittifaqları və onların böyük üzv heyəti arasında mövcud əməkdaşlıq
sistemi mühüm kanallardır ki, bu kanallar vasitəsilə davamlı inkişaf konsepsiyalarının və təcrübələrinin dəstəyini səfərbər etmək mümkündür. Dayanıqlı inkişafa keçidin həyata keçirilməsində
üçtərəfli prinsiplərlə çalışan işçilər, onların nümayəndələri, hökumət və işəgötürənlər arasında əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi üçün zəmin yaradır. Davamlı inkişaf sahəsində hədəflər bütün ölkələrdən – yoxsul, zəngin və orta inkişaf etmiş ölkələrdən gələn fəaliyyətə özünəməxsus çağırışdır.
Planetimizin rifahının yaxşılaşdırılması və qorunması məqsədi daşıyır.
Azərbaycan həmkarlar ittifaqlari beynəlxalq əmək və həmkarlar ittifaqları hərəkatının
əsas idealları və məqsədlərinə sadiq olduqlarını təsdiq edirlər. Dəyişən dünyanın bir hissəsi kimi,
Azərbaycanın qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatacağına və BMT-nin qlobal layihəsinin həyata keçirilməsinə öz töhfəsini verəcəyinə əminlik vardır. 2030-cu ilə qədər dünya daha ədalətli olmalıdır, bu
gün insanların üzləşdiyi problemlər öz həllini tapmalıdır. AHİK etiraf edir ki, iqtisadi artım – davamlı inkişafın əsas elementi davamlı iş yerlərini və
bərabərliyi təmin etmək, sağlam həyat tərzini təmin etmək və istənilən yaşda hamı üçün əmin –
amanlığa kömək etmək üçün, eləcə də gender bərabərliyi- insanın əsas hüququ, dinc və davamlı
mövcudluğunun zəruri şərtidir. Yoxsulluğun aradan qaldırılması tədbirləri iqtisadi artımın artırılması və keyfiyyətli təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə və işədüzəltmə, eləcə də iqlim dəyişikliyi və ətraf
mühitin mühafizəsi sahəsində bir sıra məsələlərin həlli səylərinə paralel şəkildə həyata keçirilməlidir.
Dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi üzrə işlər milli səviyyədə və müəssisələr səviyyəsində
imkanların həyata keçirilməsini tələb edir, özü də ilk növbədə zəhmətkeşlərə istiqamətlənir.
Ona görə də öncə istehsal mikroiqlimatının və onunla bağlı təbii mühitin qorunmasına, balanslaşdırılmış sosial-iqtisadi inkişaf uğrunda mübarizəyə diqqət yetirmək lazımdır.
Azərbaycan həmkarlar ittifaqları 2020-ci ilə qədərki dövrü əhatə edən və aşağıdakıları nəzərdə tutan konkretiş aparmışdır:
BƏT-in bir sıra konvensiyasının ratifikasiyasına və bu konvensiyalara dəstək verən normativ aktların qəbul edilməsinə yardım;;
təhlükəsizlik, təhsil, səhiyyə və dayanıqlı inkişaf məsələlərinin nəzərdən keçirildiyi ikitərəfli və üçtərəfli mexanizmlərin yaradılması;
 dayanıqlı inkişafa nail olmaq məqsədilə ekoloji yönümlü kollektiv müqavilələrin sayının
artırılması;  statistik hesabat prosedurlarına uyğun olaraq istehsal qəzalarının, travmatizm
hallarının və peşə xəstəliklərinin sayının azaldılması;
təhsil, peşə təhsili və işçilər üçün yenidənhazırlanma işinin təşkili, xüsusilə əməyin mühafizəsi və sağlamlığın qorunması və istehsalat mühitinin sağlamlaşdırılması sahəsində işin genişləndirilməsi;
 dayanıqlı inkişafın bütün aspektləri üzrə strategiyaların müəyyənləşdirilməsi, hazırlanması
və həyata keçirilməsi üzrə işlərin davam etdirilməsi;
dayanıqlı inkişaf naminə əməkdaşlığın genişləndirilməsinə yarDİM məqsədilə sosial
tərəfdaşlıq potensialının gücləndirilməsi (hökumət, işəgötürənlər və əməkçilər).
Fəaliyyət istiqamətlərinin hər biri üzrə Məclis və AHİK-in İcraiyyə Komitəsinin qərarları,
konsepsiyaları, tədbirlər planları qəbul edilmişdir. Bundan əvvəl ölkənin həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının liderlərinin və beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə fənn məsləhətləri və seminarlar, ekologiya nöqteyi-nəzərindən müəssisənin istehsal mikroiqlimatının və ümumi fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş prioritet vəzifələrin dairəsinin müəyyən edilməsi müəyyənləşdirilmişdir.
Geniş maarifçilik-informasiya və məşvərət-təlim işləri aparılmışdır. Əməkçi və onların nümayəndələri ekoloji şüurun səviyyəsini yüksəltmək, təhlükəsizliyi və sağlamlığı təmin etmək və
onların maddi və sosial rifahının səviyyəsini yüksəltmək üçün lazımi peşə hazırlığını əldə edirlər. Bu cür təlimlər təhlükəsiz yaşayışı təmin edən və iş şəraitini yaxşılaşdıran bacarıqları artırır.
Həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının və sosial tərəfdaşlığın potensialı möhkəmləndirilmişdir,
həmkarlar ittifaqlarının mövqeyini əks etdirən və Azərbaycan reallıqlarına uyğunlaşdırılmış tövsiyələr qəbul edilmişdir. Fəaliyyətin prioritetləri və onların həyata keçirilməsi yolları müəyyən edilmişdir ki, bu da öz aralarında üç komponentin-iqtisadi, sosial və ekoloji xarakterli kompleks bağlılığı nəzərdə tutur. AHIK DİM sahəsində yol xəritəsi və əsas prioritetlər hazırlamışdır. Bu:
23
Məqsəd 1. Yoxsulluğun bütün formalarının hər yerdə aradan qaldırılması.
Məqsəd 3. Yaxşı səhiyyə və rifah.
Məqsəd 4. Keyfiyyətli təhsil. Məqsəd 5. Gender bərabərliyi.
Məqsəd 8. Layiqli iş yerləri və iqtisadi artım.
Ümumi məqsəd yoxsulluğun miqyasını azaltmaq və təhlükəsiz, təmiz və sağlam mühit –
istehsalat mikroiqlimi, icma və fiziki mühitin yaradılmasına imkan verən tam və davamlı məşğulluğu təmin etməkdir. Bununla yanaşı, təhsil almaq insanların sosial-iqtisadi həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün zəmin yaradır və yoxsulluqdan çıxışın təmin edilməsində əsas rol oynayır (məqsəd 1). İqtisadi artım davamlı iş yerləri və bərabərliyi təmin etmək üçün inklüziv xarakter daşımalıdır
(məqsəd 3). Sağlam həyat tərzi təmin etmək və hər yaşda hər kəs üçün rifah təşviq etmək (məqsəd
4). Gender bərabərliyi yalnız insanın əsas hüququ deyil, həm də sülh və davamlı mövcudluğun
zəruri şərtidir (məqsəd 5). Yoxsulluğun aradan qaldırılması üçün iqtisadi və sosial siyasətə yenidən baxılması lazımdır (məqsəd 8). AHİK, sahibkarlar, hökumətlər və beynəlxalq təşkilatlar müvafiq fəaliyyət sahələri çərçivəsində
peşə hazırlığına olan tələbatın qiymətləndirilməsi sahəsində əməkdaşlıq etməlidirlər. İşçilər və
onların nümayəndələri işəgötürənlər və hökumətlər tərəfindən təşkil edilən işçilərin peşə hazırlığı proqramlarının hazırlanmasında və həyata keçirilməsində iştirak etməlidirlər.
Müvafiq işçi qrupları yaradıldı və işləyir, gənclər şuraları, qadın problemləri və həmkarlar
ittifaqlarının gender bərabərliyi üzrə komissiyalar birləşdirilmişdir.
Mobil həmkarlar ittifaqı təlimçiləri və fəalları təlim keçiblər. Üzv təşkilatlar tərəfindən
təsir tədbirləri barədə hesabat sistemi tətbiq edilmişdir ki, bu da proseslərə nəzarət etməyə, konkret
fəaliyyətlərin planlaşdırılmasına, qanunvericilik siyasətinə təsir göstərməyə, dövlət qurumları və
ictimai hərəkatlarla tərəfdaşlığa, məlumat mübadiləsinə, ayrı-ayrı sənaye və təşkilatların müsbət
təcrübələrini yaymağa və s. kömək edir.
Həmkarlar ittifaqlarının gender bərabərliyi üzrə müvafiq işçi qruplar yaradılmış və fəaliyyət
göstərir, bu istiqamətdə gənclər şuraları, qadın problemləri üzrə komissiyalar birləşdirilmişdir.
Təlimi həmkarlar ittifaqlarının mobil təlim məşqçiləri və fəalları keçirib. Üzv təşkilatlar tərəfindən təsir tədbirləri üzrə hesabatlılıq sistemi tətbiq edilmişdir ki, bu da proseslərə nəzarət etmək, konkret fəaliyyət planlaşdırmaq, qanunvericilik siyasətinə təsir göstərmək, dövlət orqanları və
ictimai hərəkatlarla əməkdaşlıq etmək, informasiya mübadiləsi aparmaq, ayrı-ayrı sahə və təşkilatların müsbət təcrübəsini yaymaq və s. imkanı verir.
AHIK-in, işgüzar və sənaye müəssisələrinin köməyi ilə zəhmətkeşlərin və onların həmkarlar
ittifaqlarının davamlı inkişafa hərtərəfli və şüurlu şəkildə kömək etmələri, ətraf mühitin mühafizəsi və inkişafı, məşğulluq siyasəti, sahə strategiyaları, işçi qüvvəsinin tənzimlənməsi və texnologiyanın ötürülməsi üzrə proqramların işlənib hazırlanması, həyata keçirilməsi və qiymətləndirilməsi ilə bağlı qərarların qəbul edilməsində iştirak etmək üçün lazımi informasiya əldə etmələri üçün imkanlar yaradılmışdır.
AHIK BƏT-in bütün beynəlxalq qurumlarına və mütəxəssislərinə, həmçinin Avropa Regional Şurasının və BHİK-in digər tərəfdaşlarına səmərəli əməkdaşlığa görə təşəkkürünü bildirir və
onun daha da dərinləşəcəyinə ümid edir.
24
3.5. Azərbaycanda həmkarlar ittifaqları üçün prioritet hədəflər və göstəricilər
Hədəf 1. Yoxsulluğun bütün formalarının hər yerdə aradan qaldırılması
Hədəflər Göstəricilər
1.1. 2030-cu ilədək bütün dünyada insanlar üçün həddindən artıq yoxsulluğun
aradan qaldırılması
1.1.1.Yoxsulluq şəraitində yaşayan əhalinin cinsi,
yaşı, məşğulluq statusu və yaşayiş yeri (şəhər/
kənd) üzrə nisbətində payı)
1.2. 2030-cu ilə qədər bütün yaşlarda
yoxsulluq şəraitində yaşayan kişilər, qadınlar və uşaqların payını ən azı, yarısı
qədər azaltmaq
2.1. Yoxsulluq həddində yaşayan ölkə əhalisinin
cins və yaşa nisbətdə payı
1.2.2. Bütün göstəricilərə görə yoxsulluq içərisində
yaşayan kişilər, qadınlar və uşaqlar üçün
1.3. Sosial müdafiə tədbirləri milli səviyyədə, minimum səviyyələrin müəyyən
edilməsi və hamı üçün həyata keçirmək
və 2030-cu ilədək əhalinin yoxsul və
zəif təbəqələrinin əhatə social müdafiəsinə nail olmaq
1.3.1. Minimum səviyyədə sosial müdafiə systemləri ilə əhatə olunan əhalinin: uşaqların, işsizlərin,
ahılların, əlillərin, hamilələrin, yeni doğulmuşların,
əmək xəsarəti almış şəxslərin, zəif və yoxsulların
payı
1.4. 2030-cu ilə qədər bütün kişi və qadınların, xüsusilə aztəminatlı və zəif insanların iqtisadi resurslara bərabər hüquqlara malik olmasını, torpağa sahiblik
və mülkiyyətin digər formalarına, vərəsəlik əmlakına, təbii ehtiyatlara, müvafiq
yeni texnologiyalara və maliyyə xidmətlərinə, mikromaliyyələşdirmə də daxil
olmaqla, çıxışlarını təmin etsinlər
1.4.1. Əsas xidmətlərdən istifadə imkanı olan
ailələrdə yaşayan əhalinin nisbəti
1.5. 2030-cu ilədək kasıbların və həssas vəziyyətdə olanların davamlı inkişafı və onların iqlimlə əlaqəli ekstremal
hadisələrə və digər iqtisadi, sosial və
ekoloji sarsıntılara və fəlakətlərə qarşı
həssaslığını azaltmaq
1.5.1. Fəlakətlər nəticəsində ölən, itkin və yaralananların sayı 100000 nəfərdir
1.а. İnkişaf etməkdə olan ölkələrə, xüsusən də az inkişaf etmiş ölkələrə, yoxsulluğun bütün formalarının aradan qaldırılması üçün proqram və strategiyaların
həyata keçirilməsi üçün kifayət qədər və
proqnozlaşdırılan vasitələr təqdim etmək, dayanıqlı inkişafı təmin etdirmək,
bu istiqamətdə əməkdaşlığı genişləndirmək və səfərbər etmək
1.a.1. Hökumət tərəfindən birbaşa yoxsulluğun azaldılması proqramlarına ayrılan mənbələrin nisbəti
1.a.2. Əsas xidmətlərə (təhsil, səhiyyə və social
müdafiə) dövlət xərclərinin ümumi payı
25
Hədəf 3. Yaxşı səhiyyə və rifah
Hədəflər Göstəricilər
3.3. 2030-cu ilədək QİÇS, vərəm, malyariya və tropik epidemiyalara son qoymaq, Hepatitlə və digər yoluxucu xəstəliklərlə, su vasitəsilə ötürülən xəstəliklərlə mübarizə aparmaq.
3.3.1. Cinsi,yaşı və əhali qruplarına mənsub
olaraq bölünmüş 1000 nəfər infeksiyaya yoluxmamış adama düşən HİV infeksiyasının sayı
3.3.2. 1000 nəfərə düşən vərəm xəstəliyi
3.3.3. 1000 nəfərə düşən malyariya xəstəliyi
3.3.4. 1000 nəfərə düşən Hepatit B xəstəliyi
3.3.5. Tropik xəstəliklərinə kifayət qədər diqqət
yetirilməyən insan sayı
3.7. 2030-cu ilədək ailə planlaşdırılması,
məlumatlandırm, təhsil və reproduktiv sağlamlağın milli siyasət və proqramlara daxil
edilməsi daxil olmaqla cinsi və reproduktiv
sağlamlıq xidmətlərinə ümumi girişi əldə
etmək
3.7.1. Reproduktiv yaşda olan qadınların nisbəti
(15ildən -49 yaş arası), hansıların ki, ailə planşdırma ehtiyacları müasir metodlarla qarşılanır
3.8. Maliyyə riskinin qorunması, keyfiyyətli, zəruri sağlamlıq xidmətlərinə girişi
və hamı üçün təhlükəsiz, keyfiyyətli və
əlverişli, əsasən dərmanların və aşılardan
istifadəsi daxıl olmaqla ümümdünya sağlamlıq əhatə dairəsinə nail olmaq.
3.8.1. Əsas sağlamlıq xidmətlərinin əhatə dairəsi
(reproduktiv sağlamlıq, ana və uşaq sağlamlağı
,yoluxucu olmayan xəstəliklərin müalicə xidmətlərinin mövcudluğu daxil olan monitorinq
prosedurları üçün əsas xidmətlərin orta əhatə
dairəsi kimi müəyyən edilir)
3.8.2. 1000 nəfərə düşən bir tibbi sığorta planı
və ya ictimai səhiyyə sistemi ilə əhatə olunan
insan sayı.
3.9. 2030-cu ilədək təhlükəli kimyəvi
maddələrin təsiri, suyun , torpağın çirklənməsi və zəhərlənməsindən ölənlərin və
xəstəliklərin sayını əhamiyyətli dərəcdə
azaltmaq
3.9.1. Yaşayış və ətraf mühitin çirklənməsindən
ölüm
3.9.2. Təhlükəsiz su, təhlükəsiz sanitariya olmamasından ölüm (su təchizatı, sanitariya və gigiyena sahəsində təhlükəsiz tədbirlərinin olmamasından)
3.9.3. Qəsdən zəhərlənmədən ölüm
3.c. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə səhiyyənin inkişafını, peşəkər hazırlığını və tibbi kadrların hazırlanmasını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq
3.c.1. Adambaşına düşən səhiyyə işçilərinin
nisbəti
3.d. Bütün ölkələrin səhiyyə potensialını
artırmaq, xüsusilə inkişaf etməkdə olan
ölkələr, erkən xəbərdarlıq, riskin azaldılması, milli və qlobal səhiyyə risklərinin idarəedilməsində patensialı artırmaq
3.d.1. Beynəlxalq tibbi-sanitariya normalarının
potensialı və ictimai səhiyyə sistemininde fövqəladə hallara hazırlıq
26
Hədəf 4. Keyfiyyətli təhsil
Hədəflər Nəticələr
4.1. 2030-cu ilə qədər bütün qız və oğlanların
pulsuz, bərabərhüquqlu və keyfiyyətli ibtidai və
orta təhsil almasını və başa çatdırmalarının təmin
edilməsi
4.1.1. Uşaq və gənclərin payı: a) 2-ci /
3-cü sinifdə, b) ibtidai məktəb məzunları və s. (ən azı minimum səviyyəyə
çatmış orta məktəb məzunları ı) savad
və hesab bacarıqları
4.3 .2030-cu ilə qədər bütün qadınlar və kişilər
üçün ucuz və keyfiyyətli peşə-texniki və ali
təhsilə, o cümlədən universitet təhsilinə bərabər
çıxışı təmin etmək
4.3.1. Yetkinlik yaşına çatmayanların
və gənclərin formal və qeyri-formal
təlim növlərində və peşə hazırlığında
iştirak səviyyəsi son 12 ay ərzində gender üzrə nisbəti
4.4. 2030-cu ilə qədər tələb olunan bacarıqlara, o
cümlədən peşə-texniki bacarıqlara, işə düzəlmək,
layiqli iş görmək və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olmaq üçün tələb olunan gənclərin və
böyüklərin sayını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq
lazımdır
4.4.1. İnformasiya-kommunikasiya
texnologiyaları (İKT) sahəsində bacarıqlara malik gənclər və böyüklərin
nisbəti və onların bacarıqlarına uyğun
yerləşməsi
4.5. 2030-cu ilə qədər təhsil sahəsində gender
bərabərsizliyini aradan qaldırmaq və zəif əhali
qrupları, o cümlədən əlillər, yerli xalqların nümayəndələri və zəif vəziyyətdə olan uşaqlar üçün
bütün səviyyələrdə təhsilə və peşə –texniki hazırlığa bərabər çıxışı təmin etmək
4.5.1. Bərabərlik indeksləri (qadınlar
və kişilər, şəhər və kənd sakinləri, aşağı və yuxarı rifah kvantilləri və digər
qruplar, məsələn, əlillər, yerli xalqlar
və münaqişə ilə təsirlənən insanlar,
məlumatların mövcudluğundan asılı
olaraq)
4c. 2030-cu ilədək ixtisaslı müəllimlərin sayını
artırmaq, o cümlədən beynəlxalq əməkdaşlıq edərək müəllimlərə təlimlər keçmək, əhəmiyyətli
dərəcədə xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə
və az inkişaf etmiş ölkələrdə
4.c.1 Müəllimlərin nisbəti:
a) Məktəbəqədər təhsil müəssisələri,
b) ibtidai məktəb, c) kiçik orta məktəb
və
d) başlamazdan əvvəl və ya ən azından
minimum təşkil edilmiş Peşə müəllimliyi ilə çalışan orta məktə bu sahədə
müvafiq səviyyədə hazırlıq (məsələn,
pedaqoji)
Hədəf 5. Gender bərabərliyi
Hədəflər Göstəricilər
5.1. Qadınlara və qızlara qarşı ayrıseçkiliyin
bütün formalarını aradan qaldırmaq
5.4. Kommunal xidmətlər, infrastruktur və təhlükəsizlik şəbəkələri təmin etməklə, milli şəraiti nə- zərə alaraq evdə və evdə ümumi məsuliyyəti təşviq
etməklə ödənişsiz qulluq işlərini və ev işlərini
tanımaq və qiymətləndirmək
5.4.1. Cinsinə, yaşına və yaşayış yerinə görə
ödənişsiz qulluq və ev işlərinə sərf olunan
vaxt nisbəti
5.5. Qadınların siyasi, iqtisadi və ictimai həyatda
tam və həqiqi iştirakını və qərar qəbuletmənin
bütün səviyyələrində rəhbərlik etmələri üçün
bərabər imkanların təmin edilməsi
5.5.1 Milli parlamentlərdə və yerli idarəetmədə qadınların tutduğu yerlərin və vəzifələrin nisbəti
5.5.2 Rəhbər vəzifələrdəki qadınların nisbəti
27
Hədəf 8. Layiqli iş yerləri və iqtisadi artım
Hədəflər Göstəricilər
8.1 8.1. Adambaşına düşən iqtisadi artımı dəstəkləmək və xüsusilə də ümumi daxili məhsulun ən az inkişaf etmiş ölkələrdə ildə 7
faizdən az olmayan səviyyədə artımı təmin
etmək
8.1.1. Adambaşına düşən real ÜDM-in illik
artım tempi
8.2. İqtisadiyyatın diversifikasiyası, texniki modernləşdirilməsi və innovasiya fəaliyyəti vasitəsilə məhsuldarlığın artırılma-sına nail olmaq;
o cümlədən yüksək əlavə dəyəri və əmək
tutumlu sektorlara xüsusi diqqət yetirmək
8.2.1. Hər bir işləyənə real ÜDM-in illik
artım tempi
8.3. Məhsuldar fəaliyyəti təşviq edən inkişafa
yönəlmiş siyasəti təbliğ etmək , layiqli iş yerləri
yaratmaq ,təşəbbüskarlıq, yaradacılıq, innovasiya , mikro, kiçik və orta sahibkarlığın rəsmi
tanınması, o cümlədən onlara maliyyə xidmətlərinə çıxış imkanı yaratmaq
8.3.1. Qeyri-kənd təsərrüfatı sektorlarında
qeyri-rəsmi məşğulluğun nisbəti
8.5. 2030-cu ilə qədər bütün qadın və kişilər, o
cümlədən gənclər və əlillər üçün tam və məhsuldar məşğulluğu və layiqli işi təmin etmək;
bərabər dəyəri əmək üçün bərabər ödənişə nail
olmaq
8.5. 1. Yaş və əlillik üzrə bölünmədə saatlıq
orta əməkhaqqı məşğuliyyət, qadınlar və
kişilər üçün
8.5.2. İşsizlik səviyyəsi cins, yaş və əlillik
üzrə bölünmədə
8.6 . 2020-ci ilə qədər işləməyən, təhsil almayan və peşə bacarığına yiyələnməyən gənclərin
payını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq
8.6.1. İşləməyən, təhsil almayan və peşə
bacarığına yiyələnməyən gənclərin (15-24
yaş arası) payı
8.7. Məcburi əməyin aradan qaldırılması, müasir köləliyin və insan alverinin aradan qaldırılması və əsgər uşaqların cəlb edilməsi və istifadəsi də daxil olmaqla, uşaq əməyinin qadağan
edilməsi və aradan qaldırılması, 2025-ci ilə
qədər isə onun uşaq əməyin bütün formalarında
son qoyulması üçün təcili və səmərəli tədbirlər
görmək
8.7.1. Uşaq əməyi ilə məşğul olan 5 yaşdan
17 yaşa qədər uşaqların sayı və nisbəti
8.8. Əmək hüquqlarını qorumaq və əməkçi
miqrantların, xüsusilə qadın miqrantların və
sabit məşğulluğa malik olmayan şəxslər də
daxil olmaqla, bütün işçilər üçün etibarlı və
təhlükəsiz iş şəraitinin təmin edilməsinə kömək
etmək
8.8.1. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının
(BƏT) sənədlərinə və milli qanunvericiliyə əsasən milli səviyyədə əmək hüquqlarına (birləşmə azadlığı və kollektiv müqavilə hüququ) cinsə və migrasiya vəziyyətinə görə bölünmüş qaydalara riayət
edilməsinin artırılması
8.b. 2030-cu ilədək gənclərin məşğulluğu üçün
qlobal bir strategiya hazırlamaq və Beynəlxalq
Əmək Təşkilatının İşçilərlə Qlobal Pakt tətbiq
edilməsi
8.b.1. Dövlət büdcəsində və ölkələrin ÜDMdə sosial müdafiə və məşğulluq proqramlarında dövlət xərclərinin payı
Mənbə: Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri. Dayanıqlı İnkişaf üçün 2030 Gündəliyinə həmkarlar
ittifaqının istinad göstəricisi. BƏT-in Beynəlxalq Tədris Mərkəzi, 2017
28
3.6. Ölkədə DİM göstəricilərinin monitorinqi
Məqsəd 1. Yoxsulluğa son qoyulması
[1.1.1] Beynəlxalq yoxsulluq həddində yaşayan ölkə əhalisinin (bütün əhaliyə%) payı)
2016 2017 2918 2019 2020
0 0 0 0 0
Azərbaycan 2030-cu ilə qədər BMT-nin dayanıqlı inkişafının (DİM) vacib məqsədlərindən
birinə (“Cambridge University Press”in” DİM indeksləri ” hesabatı) çataraq yoxsulluğu rəsmən
aradan qaldırmağa müvəffəq oldu. Azərbaycan DİM reytinqində 54-cü yeri dünyanın 166 ölkəsi
arasında tutub və regionda lider olub.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, koronavirus pandemiyası nəticəsində dünya iqtisadiyyatında,
o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatında iş yerlərinin azalması müşahidə olunur. Bundan başqa,
milli valyuta – manat dolların güclü təzyiqi altındadır və onun məzənnəsinin dəstəklənməsinə xeyli
valyuta ehtiyatları xərclənir.
Beynəlxalq maliyyə institutlarının və təşkilatların məlumatına görə, dünyada ölkə
əhalisinin gündəlik xərcləri 1,9 dollardan az olarsa, həddindən artıq yoxsulluq kateqoriyasına
aid edilir, gündəlik xərclər isə 3,2 dollar olarsa, yoxsulluq şəraitində yaşayır. “Azərbaycan
Respublikasında 2020-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında” qanuna əsasən, ölkədə yaşayış
minimumu ayda 190 manat müəyyən edilib ki, bu da Azərbaycan Mərkəzi Bankının
məzənnəsinə uyğun olaraq dollara görə 1,7 manat, ayda 112 dollar təşkil edir. Bununla da
Azərbaycanda minimum yaşayış səviyyəsi sutkada 3,7 dollar təşkil edir ki, bu da yoxsulluq
göstəricisindən yüksəkdir.
[1.2.1] Yoxsulluq həddində yaşayan ölkə əhalisinin payı
2016 2017 2018 2019 2019 2020
5.9 5.4 5.1 4.8 4.8
şəhər 5.4 şəhər 4.9 şəhər 4.5 şəhər 4.8 şəhər 4.5 şəhər
kənd 6.5 kənd 6.1 kənd 5.2 kənd 5.4 kənd 5.2 kənd
kişilər 5.7 kişilər 5.3 kişilər 4.7 kişilər 4.9 kişilər 4.7 kişilər
qadınla
r
6.1 qadınlar 5.6 qadınlar 5.0 qadınlar 5.2 qadınlar 5.0 qadınlar
18 yaşlı
uşaqlar
8.2 18 yaşdan
kiçik olan
uşaqlar
7.5 18 yaşdan
kiçik olan
uşaqlar
6,7 18 yaşdan
kiçik olan
uşaqlar
6.9 18 yaşdan
kiçik olan
uşaqlar
6,7 18 yaşdan
kiçik olan
uşaqlar
[1.a. 2] Dövlət xərclərinin ümumi məbləğində əsas xidmətlər
(təhsil, səhiyyə və sosial müdafiə) üzrə xərclərin payı
2016 2017 2018 2019 2020
28,7 29,0 24,7 26,2
29
1.3.1. DİM indikatoruna nisbətdə əhalinin minimum səviyyədə/sosial
müdafiə sistemləri ilə əhatə olunan payı
Azərbaycanda sosial müdafiə sistemlərinin əhatə etdiyi əhali kateqoriyaları aşağıdakılardır:
Ən azı bir sosial müdafiə müavinəti ilə əhatə olunan əhali kateqoriyası
Təqaüd yaşına çatmış və pensiya alan şəxslər
Əlilliyə görə müavinət alan, ağır əlillər
İşsizlik müavinəti alan, işsiz insanlar
Analıq müavinəti alan, yeni doğulmuş körpələrə görə və hamilələr
Sosial yardım alan uşaqlar
Yoxsullar, sosial təminatla əhatə edilən hissəsi
Sosial yardıma ehtiyacı olan həssas insanlar
Hədəf 3. Yaxşı səhiyyə və rifah
[3.1.1] Ana ölümü əmsalı (100 000 yeni dogulan körpələrə nisbəti)
2016 2017 2018 2019 2020
14 15 12 15
[3.1.2] İxtisaslı tibb işçiləri tərəfindən qəbul edilmiş doğuşun payı (doğuşun ümumi sayına%)
2016 2017 2018 2019 2020
99,8 99,8 99,9 99,9
[3.2.1] Beş yaşına çatmamış uşaqların ölüm əmsalı
(1000-ə diri doğulmuşkörpələrə nisbətdə)
2016 2017 2018 2019 2020
13,8 13,7 13,1 13,0
[3.2.2] Neonatal ölüm nisbəti (1000 diri doğuşa nisbətdə)
2016 2017 2018 2019 2020
5,5 6,6 6,5 6,9
30
[3.3.1] 1000 infeksiya yoluxmamış adama düşən yeni HİV infeksiyalarına
yoluxanların sayı cinsinə, yaşına görə nisbətdə
Yeni qeydiyyata alınan insan immunçatışmazlığı virusu (HİV) daşıyıcılarının sayı
(100.000 əhali başına)
2016 2017 2018 2019 2020
5,6 5,7 6,4 6,9
[3.3.2] 100.000 əhaliyə düşən vərəm xəstəliyi
Aktiv vərəm diaqnozu qoyulmuş xəstələrin sayı (100.000 əhaliyə nisbətdə)
2016 2017 2018 2019 2020
39,4 39,8 38,3 36,5
[3.3.4] 100.000 əhaliyə düşən Hepatit B xəstəliyi
Hepatit B diaqnozu qoyulmuş yeni xəstələrin sayı (100.000 əhaliyə nisbətdə)
2016 2017 2018 2019 2020
1,3 1,6 1,4 1,6
[3.4.1] Ürək-damar xəstəliklərindən, xərçəngdən, diabetdən,
xroniki tənəffüs xəstəliklərindən ölüm
Qan dövranı sistemi xəstəliklərindən ölüm (100.000 əhaliyə düşən ümumi ölüm)
2016 2017 2018 2019 2020
354 346 345 328
Bədxassəli neoplazmalardan ölüm (100.000 əhaliyə düşən ümumi ölüm)
2016 2017 2018 2019 2020
86 89 89 89
Şəkərli diabetdən ölüm halları (əhalinin cəmi 100 000 nəfərinə ölənlər)
2016 2017 2018 2019 2020
14,7 16,4 13,6 13,6
Tənəffüs sistemi xəstəliklərindən ölüm (əhalinin 100 000 nəfərinə ölənlərin sayı)
2016 2017 2018 2019 2020
19 19 19 19
[3.4.2] İntihar nəticəsində ölüm (əhalinin 100 000 nəfərinə düşən ölüm sayı)
2016 2017 2018 2019 2020
3,1 1,9 1,9 2,1
31
[3.5.1] Psixoaktiv maddələrin istifadəsi nəticəsində yaranan xəstəliklərin müalicəsi
(medikamentoz, psixososial və reabilitasiya xidmətləri və sonrakı qulluq)
Alkoqolizm və spirtli psixoz diaqnozu qoyulan xəstələrin sayı tibb müəssisələrində uçotda olur
(əhalinin 100 000 nəfərinə)
2016 2017 2018 2019 2020
226 219 207 165
Müalicə müəssisələrində qeydiyyatdan keçən narkomaniya və
toksikomaniya diaqnozu qoyulmuş xəstələrin sayı (əhalinin 100 000 nəfərinə)
2016 2017 2018 2019 2020
306 310 321 334
[3.6.1] Yol-nəqliyyat hadisələri nəticəsində ölüm halları
(əhalinin 100 000 nəfərinə ölənlərin sayı)
2016 2017 2018 2019 2020
7,9 7,7 7,4 8,3
[3.7.2] Bu yaş qrupundakı 1000 qadına düşən yeniyetmə qızlarda
(10 ilə 14; 15 ilə 19) doğum nisbəti
2016 2017 2918 2019 2020
0,05 0,02 0,05 0,03
15 ilə 19 yaş arasında
2016 2017 2018 2019 2020
52.8 45.7 44.2 48.1
Səhiyyə xidmətinə icmal büdcə xərcləri (ÜDM-dən%)
2016 2017 2018 2019 2020
1,2 1.0 0.9 1.1
Dövlət büdcəsi
[3.c.1] Adambaşına düşən səhiyyə işçilərinin sayı və bölgüsü
Tibb işçilərinin sayı (əhalinin hər 10000 nəfərinə)
Bütün ixtisaslar üzrə həkimlərin sayı
2016 2017 2018 2019 2020
33 33 33 32
Tibb işçilərinin sayı
2016 2017 2018 2019 2020
56 54 55 56
Doğum zamanı gözlənilən orta ömür uzunluğu (il sayı)
Kişilər və qadınlar
2016 2017 2018 2019 2020
75.2 75.4 75.8 76.4
Kişilər
72.8 73.1 73.3 74.0
Qadınlar
77.6 77.8 78.2 78.7
Məqsəd 4. Keyfiyyətli təhsil . Uşaqların məktəbəqədər müəssisələr tərəfindən əhatə olunması
(ilin sonunda; müvafiq yaşdakı uşaq sayının% -ində)
2016 2017 2018 2019 2020
24.0 26.7 28.5 31.3
Uşaqlar gündüz təhsil müəssisələrinin hazırlıq qruplarına daxil olmaqla.
[ 4.3.1 ] Yetkinlərin və gənclərin son 12 ayda formal və qeyri-rəsmi təhsildə
və təlimdə iştirak nisbətləri, cinsinə görə
Ali təhsil müəssisələrində tələbə sayı (əhalinin hər 10000 nəfərinə)
2016/2017 2017/2018 2018/2019 2019/2020 2020/2021
169 171 179 189
32
33
Orta ixtisas təhsili müəssisələrində tələbə sayı (əhalinin hər 10000 nəfərinə)
2016/2017 2017/2018 2018/2019 2019/2020 2020/2021
53 48 52 56
[4.4.1.] Bacarıq növünə görə İKT bacarığı olan gənclərin
və yetkinlərin nisbəti (15-24 yaş)
Bir faylı və ya qovluğu kopyalayıb və ya köçürmə 76.7
Sənəddəki məlumatları təkrarlamaq və ya köçürmək üçün kopyalamaq və ya- pışdırmaq vasitəsindən istifadə etmək
74.7
Elektron cədvəllərdə əsas hesab formullarından istifadəsi 39.6
Yeni cihazların qoşulması və quraşdırılması (modem, printer,
ra və s.)
23.4
Proqramın axtarışı, yüklənməsi, quraşdırılması və konfiqurasiyası 17.5
Əlavə edilmiş sənədlərlə e-poçt-un göndərilirməsi 73.6
Xüsusi proqramdan istifadə edərək elektron təqdimatların yaradılması 13.1
Kompüterlər və digər cihazlar arasında faylların ötürülməsi 11.2
1.1. Xüsusi bir proqramlaşdırma dilindən istifadə edərək kompüter proqramının yazılması
[4.a.1.c] Təhsil məqsədilə kompüter əldə edən məktəblərin payı
(ümumi məktəb sayında,%)
2016 2017 2018 2019 2020
94.3 94.7 95.3 96.8
şəhər 98.6 şəhər 98.5 şəhər 98.4 şəhər 98.7 şəhər
kənd 92.8 kənd 93.4 kənd 94.1 kənd 96.2 kənd
[4.a.1.b] Təhsil məqsədilə İnternetə sahib olan məktəblərin payı
(ümumi məktəb sayında,%)
2016 2017 2018 2019 2020
55.6 56.8 57.4 62.6
şəhər 86.6 şəhər 90.0 şəhər 90.0 şəhər 89.6 şəhər
kənd 44.1 kənd 44.1 kənd 45.1 kənd 52.4 kənd
34
Əlavə göstəricilər
Gündüz ümumi təhsil müəssisələrində təhsil məqsədləri üçün istifadə olunan fərdi kompüterlər
(1000 şagird üçün; ədəd)
2016 2017 2018 2019 2020
47 47 48 51
şəhər 46 şəhər 45 şəhər 47 şəhər 49 şəhər
kənd 48 kənd 49 kənd əlli kənd 54 kənd
Uşaqlar hazırlıq qruplarına daxil olmaqla.
Təhsil məqsədləri üçün istifadə olunan, gündüz təhsil müəssisələrində internetə çıxışı olan fərdi
kompüterlər (1000 şagird üçün; ədəd)
2016 2017 2018 2019 2020
28 27 27 29
şəhər 32 şəhər 30 şəhər 31 şəhər 32 şəhər
kənd 22 kənd 21 kənd 21 kənd 25 kənd
Uşaqlar hazırlıq qruplarına daxil olmaqla.
[4.5.1] İndeksləri (kişilər və qadınlar, şəhər və kənd sakinləri, sərvətin üst və alt kvintilləri
və digər qruplar, məsələn, əlillər, yerli insanlar və münaqişədən təsirlənmiş insanlar məlumatların mövcudluğuna görə ) bu siyahıda təhsillə əlaqəli bütün göstəricilərdə bölünə bilər.
Təhsil sistemində cins bərabərliyi indeksi, 2019
şagird və tələbə sayının cinsinə görə nisbəti
Məktəbəqədər
müəsssisələr
Gündüz ümumi təhsil
müəssisələri
Orta peşə təhsili
müəsisələri
Ali təhsil müəssisələri
0.88 0.88 1.78 0.95
YUNESKO-nun müəyyən etdiyi kimi, kişi ilə qadının nisbəti 1-ə bərabərdir, gender
bərabərliyi deməkdir; kişilərin 0-dan 1-ə qədər; birdən çox qadınların üstünlük təşkil etməsi.
[4.c.1] (a) Məktəbəqədər müəssisələrdə müəllimlərin nisbəti; b) ibtidai məktəb; c) orta
məktəb; və d) işə qəbuldan əvvəl və ya iş müddətində ölkədə ən azı mütəşəkkil peşəkar
müəllim hazırlığı (məsələn, pedaqogika) bitirmiş orta məktəb.
2016 2017 2018 2019
a) ISCED 88.0 88.4 91.3 93.8
b) ISCED 1 89.5 98.0 99.5 99.8
c) ISCED 2 91.6 97.6 99.8 99.6
d) ISCED 3 93.1 97.6 98.4 99.6
Məlumat Beynəlxalq Təhsil Təsnifatına (ISCED 2011) uyğundur və tədris ilinin
bitəcəyi təqvim ilinə aiddir.
Yalnız pedaqoqlar və metodist-pedaqoqlar.
Gündüz ümumi təhsil müəssisələrində ali təhsilli müəllimlərin nisbəti
(ümumi müəllim sayının% -ində)
2016 2017 2018 2019
79 78 78 78
Əlavə göstərici
15 yaş və üzəri əhalinin savadlılıq dərəcəsi
(bu yaş qrupunun ümumi əhalisinin% -ində;
əhalinin siyahıya alınmasına görə)
Kişilər Qadınlar
1999 99.5 98.2
2009 99.9 99.7
HƏDƏF 5. Gender bərabərliyi
[5.5.1 . ] Milli parlamentlərdə və yerli idarəetmədə qadınların tutduğu yerlərin
nisbəti Milli parlamentlərdə qadınların tutduğu yerlərin payı (1 dekabr tarixinə, %)
2016 2017 2018 2019 2020
16.1 16.1 16.84 16.85
Milli statistika idarələrinə və Parlamentlərarası Birliyə görə (http://www.ipu.org/wmne/classif-arc.htm)
[5.5.2] Rəhbər vəzifələrdə qadınların nisbəti
( rəhbər vəzifələrdə işləyənlərin ümumi sayının% -ində)
2016 2017 2018 2019 2020
34.9 34.5 35.6 35.8
Onun sözlərinə görə əmək Force Sorğu (LFS).
[5.b.1] Mobil telefonu olan insanların payı (% -lə) gender üzrə nisbətdə
2016 2017 2018 2019 2020
73.4 73.8 74.0 74.8
kişilər
77.8 77.9 77.3 77.5
qadınlar
69.1 69.7 70.8 72.1
35
36
HƏDƏF 8. Layiqli iş və iqtisadi böyümə
[8.1.1] Adambaşına düşən real ÜDM-in illik artım tempi
(sabit qiymətlərlə; əvvəlki il % -i ilə nisbətdə)
2016 2017 2018 2019 2020
95.8 99.2 100.6 101.4
[8.2.1] İşləyən bir nəfərə düşən real ÜDM-in illik artım tempi
(sabit qiymətlərlə; əvvəlki ilin% -I nisbətdə )
2016 2017 2018 2019 2020
95.1 98.9 100.3 101.0
[8.3.1] Qeyri-rəsmi məşğulluğun gender üzrə ümumi məşğulluq payı ( % -lə)
2016 2017 2018 2019 2020
– – – – –
kişilər
– – – – –
qadınlar
– – – – –
[8.5.1] Qadın və kişilərin orta saatlıq qazancı ( manat)
2016 2017 2018 2019 2020
kişilər
4.0 4.2 4.3 4.9
qadınlar
2.1 2,3 2.4 3.0
Qadın və kişilərin orta aylıq nominal əməkhaqqı ( manat)
2016 2017 2018 2019 2020
kişilər
629.6 663.1 670.2 764.8
qadınlar
316.8 335.7 360.8 443.4
Qadınlar və kişilər arasında olan əməkhaqqı fərqi (% -lə)
2016 2017 2018 2019 2020
əlli 49 46 42
37
[8.5.2] Gender və yaşa görə işsizlik nisbətinə (İşçi Qüvvələri Araşdırmasına) görə, müvafiq yaş qrupunun işçi qüvvəsinin / iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin % -də )
2016 2017 2018 2019 2020
işsiz
5.0 5.0 4.9 4.8
kişilər
4.2 4.1 4.1 4.0
qadınlar
6.0 5.9 5.8 5.7
Bu cədvəldə Azərbaycanda işçi qüvvəsini / əhalinin iqtisadi fəaliyyətini
ölçmək üçün yaş əhatə dairəsi verilmişdir: – 15 yaş və yuxarı.
2016 2017 2018 2019 2020
işsiz olan 15-64 yaşında
5.1 5.0 5.0 4.9
kişilər
4.2 4.1 4.1 4.1
qadınlar
6.0 5.9 5.9 5.7
2016 2017 2018 2019 2020
15-24 yaş arası işsiz insanlar
13.1 12.9 12.7 12.4
kişilər
11.3 11.1 11.0 10.9
qadınlar
15.1 14.9 14.7 14.2
2016 2017 2018 2019 2020
əlillər işsiz
– – – – –
kişilər
– – – – –
qadınlar
– – – – –
38
[8.6.1] İşləməyən, oxumayan və peşə bacarığı qazanmayan gənclərin
(15 ilə 24 yaş arası) payı (gənclərin ümumi sayında , %)
2016 2017 2018 2019 2020
– – – – –
kişilər
– – – – –
qadınlar
– – – – –
[8.7.1] Cinsinə görə bölünmüş 5-17 yaş arası əməyə cəlb olunan uşaqların payı və sayı
(müvafiq yaşdakı uşaqların sayında%)
2016 2017 2018 2019 2020
– – – – –
oğlanlar
– – – – –
qızlar
– – – – –
[ 8.8.1 ] Ölümcül və ölümcül olmayan peşə xəsarətləri
2016 2017 2018 2019 2020
Cəmi, 10.000 işçiyə
1.6 1,2 1.3 1.8 –
ölümlər daxil olmaqla , 10.000 işçiyə
0,4 0,4 0.3 0,4
Mənbə: MDB-nin Dövlətlərarası Statistika Komitəsi. MDB regionunda Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin göstəricilərinin monitorinqi. 2016-2019. Statistik məcmuəsi
39
Əlavə 1.
Əsas cari strateji sənədlər
Status
Vaxt
üfüqü
Sektorlar
əhatə olunur Əsas hədəflər
İlk Milli
Müəyyənləşdir
ilmiş Töhfə
2017-ci ildə
təqdim
edilmişdir
2017-2030-
cu illər
Bütövlükdə
iqtisadiyyat
 Hədəf: 2030 – cu ilədək ümumi
istixana qaz tullantılarının 1990-cı
il səviyyəsindən yüzdə 35 faiz
azalması
 Tullantıların azaldılacağı əsas
sahələr: enerji (enerji sektoruna
dair qanunvericilik aktlarının və
tənzimləyici sənədlərin
hazırlanmasını təmin etmək,istifade
olunan texnoloqiyaların muasir
okoloji cəhətdən təmiz
texnoloqiyalarla avəz
edilməsi,enerji paylayıcı
şəbəkələrin yeniden qurulması
,məsələn 2020-ci ilə qədər qaz
paylayıcı şəbəkələrdə qaz itkilərin
azadılması)nəqliyyat sənayesi
(elektrik nəqliyyat vasitələrinin
ictimai nəqliyyatda istifadəsini
təçəşviq etmək,dəmir yollarının
elektrikləşdirilməsini təmin
etmək)tullantıların idarə olunması
sektoru (muasir qatı tullantıların
idarə edilməsi sisteminin
yaradılması)
Azərbaycan
2020: gələcəyə
baxış
2012-ci ildə
təsdiq
edilmişdir
2011-2020-
ci illər
İdarəetmə,
nəqliyyatat,
enerji, su
idarəsi, sənaye
 2020-ci ilədək adambaşına
düşən ÜDM-in 13000 ABŞ dollar
səviyyəsində olması
 Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
İnkişaf Proqramının İnsan İnkişafı
təsnifatına görə insan səviyyəsi
yüksək olan ölkələr qrupunda ən
yüksək mövqelərə nail olmaq
 Bərpa olunan və alternativ enerji
mənbələrinin artırılması və
istifadəsinin təmin edilməsi
 6 beynəlxalq hava limanının
moderləşdirilməsi
 Kənd və qəsəbələrin
sutəmizləyici qurğularla təmin
edilməsi və su təchizatının
yaxşılaşdırılması üçün suyun
keyfiyyətinin mütəmadi
izlənməsinin təmin edilməsi
 Neft-kimya sənayesinin
modernləşdirilməsi
 İqtisadi şaxələndirmənin təmin
edilməsi və neft-qaz sektorundan
uzaqlaşma
40
Milli iqtisadi
perspektiv
üçün strateji
yol xəritəsi
2016-ci ildə
təsdiq
edilmişdir
2016-2025-
ci illər
İdarəetmə,
enerji,
sənaye ,
nəqliyyat
 Məhkəmə sisteminin daha da
gücləndirilməsi
 Ticarət etmək üçün şəraitin
yaxşılaşdırılması
 Vergi və tariflərin ən uyğun və
rəqabətli dərəcələrinin təsdiq
edilməsini təmin etmək
 Regional miqyaslı nəqliyyat və
logistika dəhlizlərinin inkişafı
 Bərpa olunan enerji
mənbələrinin payını
artıraraq ÜDM vahidinin istehsalı
üçün enerji istehlakının minimum
endirilməsi
Azərbaycan
Respublikasın
da
və ticarətin
inkişafı üçün
strateji yol
xaritəsi
2016-ci
ildə
təsdiq
edilmişdir
2016-2025-
ci illər
İdarəetmə,ener
ji,
sənaye ,
nəqliyyat
 Azərbaycanın regional bir
logistika mərkəzinə çevrilməsi
 Sərbəst ticarət zonalarının
sayının artırılması üçün texnikiiqtisadi əsaslandırmaların
aparılması
 İqtisadiyyatı şaxələndirmək üçün
ticarətin artırılması və daha
yüksək əlavə dəyərli məhsulların
ticarətinin asanlaşdırılması
 İqtisadiyyatda özəl sektorun
rolunun gücləndirilməsi
Azərbaycanda
alternativ və
bərpa enerji
mənbələrinin
istifadəsi üzrə
trategiya
(2015-2020)
2015-ci ildə
təsdiq edilmişdir
2015-2020-
ci
illər
İdarəetmə,
enerji
 Enerji sektorunda bərpa olunan
enerji mənbələrinin payının
artırılması
 Bərpa olunan enerjinin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması üçün
strukturların yaradılması
 Alternativ və bərpa olunan
enerji mənbələri sektorunda tətbiqi
üçün tənzimləyici bazanın
yaradılması
 Bərpa olunan enerji mənbələri
üçün tarif siyasətinin təklişdirilməsi
Neft və qaz
sənayesinin
inkişafı rateji
yol xəritəsi
2016-cı ildə
təsdiq edilmişdir
2016-2025-
ci
illər
Enerji, sənaye
 Milli enerji təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi, məsələn, sahil
enerji infrastruk-turunu qorumaqla
 Qaz nəqli variantlarının
şaxələndiril-məsi
 Xəzər və Avropa dövlətləri ilə
neft və qaz sənayesi sahəsində
əlaqələrin inkişafı
Kommunal
xidmətlərin
inkişafı üçün
strateji yol
xəritəsi
2016-ci ildə
təsdiq
edilmişdir
2016-2025-
ci
illər
Enerji, su
sənayesi
 Alternativ və bərpa olunan enerji
mənbələrinə artan investisiya
 Yaxın 5-10 ildə ölkənin elektrik
enerjisi potensialının 1000 MVt
artırılması və bərpa olunan
mənbələrdən (külək enerjisi – 350
MVt, günəş enerjisi – 50 MVt,
bioenerji – 20 MW) 420 MVt enerji
istehsal etmək
 Enerji bazarında tariflərə
yenidən baxılması
41
Ağır
sənayenin və
maşınqayırma
nın inkişafı
üçün
strateji yol
xaritəsi
2016-ci ildə
təsdiq
edilşdir
2016-2025-
ci illər
Sənaye
 ətraf mühit standartlarına cavab
verən enerji qənaət edən
texnologiyalarının tətbiqi
 Ağır sənaye istehsalının
artırılması
Digər əhəmiyyətli sənədlər
Status
Vaxt
üfüqü Sektorlar əhatə olunur
Azərbaycan Respublikasında
ixtisaslaşmış turizm sənayesinin inkişafı
üçün strateji yol xəritəsi
2016-cı ildə təsdiq
edilmişdir
2016-
2025-ci
illər
Çoxsektorlu
2010-2014-cü illərdə ekoloji vəziyyəti
yaxşılaşdırmaq üçün Fəaliyyət Planı
2010-cu ildə təsdiq
edilmişdir
2010-
2014-cü
illər
Çoxsektorlu
2003-2010-cu illər üçün ekoloji davamlı
sosial və iqtisadi inkişaf
üçün milli proqram
2003-cü ildə təsdiq edilmişdir
2003-
2010
illər
Çoxsektorlu
2009-2013-cü illər üçün Azərbaycan
bölgələrinin iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramı
2009-cu ildə
təsdiq edilmişdir
2009-
2013-
cü illər
Çoxsektorlu, əsasən
enerji və su idarəetməsi
2003-2008-ci illər üçün meşələrin
bərpası və meşələrin salınması üzrə
Dövlət Proqramı
2003-cü ildə
təsdiq edilmişdir
2003-
2008-
ci illər
Çoxsektorlu
2004-2010-cu illər üçün yay / qış
otlaqları, çəmənliklərdən səmərəli
istifadə və səhralaşmanın qarşısının
alınması üzrə Dövlət Proqramı
2004-cü ildə
təsdiq edilmişdir
2004-
2010-
cu illər
Çoxsektorlu
2005-2015-ci illər üçün yanacaq-enerji
kompleksinin inkişafı üzrə Dövlət
Proqramı
2005-ci ildə təsdiq
edilmişdir
2005-
2015-
ci illər
Enerji
2004-2010-cu illər üçün
Hidrometeorologiyanın İnkişaf Proqramı
2004-cü ildə təstiq
edilmişdir
2004-
2010-
cu illər
Su təsərrüfatı
2004-2010-cu illər üçün təhlükəli
tullantıların idarə edilməsinə dair dövlət
strategiyası
2004-cü ildə
təsdiq edilmişdir
2004-
2010-
cu illər
Tullantıların idarə
olunması
42
Əlavə 2.
Ölkə haqqında əsas məlumat
Azərbaycan Cənubi Qafqaz ölkəsidir ki, gəlirləri orta səviyyədən yüksəkdir. Əhalisinin sayına
görə Cənubi Qafqazda ən böyük illik artımı olan ölkədir. Qiymətləndirməmizə görə, 2020-ci ilin
sonuna Azərbaycan əhalisi 10 233 798 nəfər olub. 2020-ci ildə ölkə əhalisi təxminən 140 101 nəfər
artmışdır. Əhalinin ilin əvvəlində 10 093 697 nəfər qiymətləndirildiyini nəzərə alsaq, illik artım
1.39% təşkil edib. Azərbaycan iqtisadiyyatı keçmiş Sovet İttifaqının digər ölkələrindəki kimi bir trayektoriya ilə
getdi. Müstəqillik öncəsi səviyyələri iki dəfədən çox azaldı, 1990-cı ildəki 22,7 milyard dollardan
1995-ci ildə 9,5 milyard dollara, ardından yavaş-yavaş özünə gəldi. 2005-ci ildə Azərbaycanın ÜDM-i 1990-cı il səviyyəsini aşdı və
2017-ci ilə qədər müstəqillik qazanandan əvvəl yüzdə 56 artdı.
Azərbaycan ərazisi Ermənistan tərəfindən bölünmüş, əlaqəsiz iki hissədən ibarətdir. Azərbaycan ərazisinin daha böyük hissəsi Cənubi Qafqazın Xəzər dənizinə çıxışı olan yeganə hissəsidir və
ölkənin eksklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası quru torpaqla əhatə olunub və Ermənistan, İran
və Türkiyə arasında yerləşir.
Azərbaycan iqtisadiyyatı xidmətlərdən (yüzdə 35,2) və kənd təsərrüfatından (yüzdə 5,3) daha
çox sənaye və inşaat sənayesindən (2018-ci ildə ÜDM-in 52,2 faizini təşkil etmişdir) (WorldBank,
2019 [1]) asılıdır .
Ticarət
Azərbaycan Ümumdünya Ticarət Təşkilatının müşahidəçisidir, üzvü deyildir. Avrasiya İqtisadi
Birliyinin üzvü deyil, ancaq Şərq Tərəfdaşlığı (ŞT) siyasət təşəbbüsü çərçivəsində Avropa Birliyinin
Avropa Qonşuluq Siyasəti üçün hədəf bir ölkədir. Bu təşəbbüslər, iqtisadi inkişaf, idarəetmə, əlaqə və insanlar arasında təmas sahələrində fəaliyyət göstərərək Aİ-nin Azərbaycanla əlaqələrini dərinləşdirməyi hədəfləyir (EuropeanCommission, 2019 [3]). 1999-cu ildən bəri AB ilə ticarət əlaqələri
Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi ilə tənzimləndi və daha əhatəli ticarət razılaşması üçün 2017-ci ildə
danışıqlar başladı (Avropa Komissiyası, 2019 [4]).
Azərbaycanın bütün ixracatı, “faydalı qazıntılar ” kimi təsnifləşdirildiyi az hissəsi istisna olmaqla, neft və qaz sənayesində həyata keçirilir. Ölkənin ən əhəmiyyətli ixrac maddəsi xam neftdir
(ixracatın yüzdə 82-i), onu neft qazı (yüzdə 9,1) və təmizlənmiş məhsullar (yüzdə 2,3) izləyir. Kiçik
bir metal ixracı xaricində digər ixracatların da payı çox azdır. Əgər Azərbaycan əsasən xam karbohidrogen ehtiyatları ixrac edirsə, o zaman əsasən hazır sənaye malları və istehlak malları idxal edir.
Əsas idxalatı avadanlıq (yüzdə 25) və nəqliyyat vasitələri (yüzdə 11, əsasən idxalın yüzdə 3,9-unu
təşkil edən minik avtomobilləri), həmçinin metal (yüzdə 10), kimyəvi məhsullar (yüzdə 10) və tərəvəzdir (yüzdə 8). Minik avtomobillərindən sonra Azərbaycanın ikinci ən vacib idxal olunan məhsulu
neft emalı məhsullarıdır.
Azərbaycanın əsas ixrac bazarı Avropa İttifaqıdır (ixracatın yüzdə 59,2), xüsusilə İtaliya (yüzdə
33), Çexiya (5,4 %), Almaniya (4,9 %) və Portuqaliya (4,7 %). AB xaricindəki əsas ixracat ölkələri
arasında Azərbaycanın yaxın tarixi, mədəni və dil əlaqələri olduğu Türkiyədir (8%), Kanada (yüzdə
6) və İsrail (yüzdə 4,5) isə sonrakı yerləri alır. Keçmiş Sovet İttifaqında Azərbaycanın ixracının ən
mühüm ölkələri onunla qonşu olan Gürcüstan (3,8 faiz) və Ukraynadır (2,5 %), Rusiya isə cəmi 1,4
faiz təşkil edir.
Avropa İttifaqı Azərbaycanın ən böyük idxal mənbəyidir (25,5 faiz), Almaniya (5,6 faiz),
İtaliya (3,6 faiz), Birləşmiş Krallıq (3,3 faiz) və Niderland (2 faiz) Aİ- dən Azərbaycanın əsas idxal
mənbələridir. Azərbaycanın qonşu ölkələri, Rusiya Federasiyası (17 faiz) və Türkiyə (15 faiz),
həmçinin Çin Xalq Respublikası (9,7 faiz) Azərbaycanın əsas idxal ölkələridir. Keçmiş Sovet İttifaqı
ölkələrindən Rusiya Federasiyası ilə yanaşı, Ukrayna (5,1 faiz), Gürcüstan (3,2 faiz) və Qazaxıstan
(yüzdə 1,6) Azərbaycana ən çox ixracat edən ölkələrdir.
Mənbə: Observatory of Economic Complexity (2017[6]), Azerbaijan: Exports, Imports
and Trade Partners, Observatory of Economic Complexity,
https://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/aze/
Azərbaycanda logistikanın inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsində 2020-ci ilə qədər 2015-ci illə
müqayisədə konkret bölgələr və ölkələrlə ticarət həcminin artırılması hədəfləri qoyulur (Azərbaycanın əsas strateji sənədləri üçün bölmə 2.3-ə baxın). Azərbaycan Qara dənizdə Orta Asiya ilə ticarəti
40 faiz, İranla isə 25 faiz artırmağa çalışır. Eyni zamanda tranzit həcmlərini müxtəlif marşrutlarla
artırmağı hədəfləyir: Orta Asiya ilə Avropa arasında 25 faiz, Çin ilə Avropa arasında 3 faiz, Rusiya
Federasiyası ilə İran arasında 40 faiz (Azərbaycan Prezidenti, 2016 [5]).
İnvestisiya mühiti
Son illərdə Azərbaycan şirkətlərin ölkədə fəaliyyət göstərməsi üçün institusional, tənzimləyici
və əməliyyat mühitini gücləndirərək investisiya mühitini yaxşılaşdırmaq üçün böyük islahatlar
həyata keçirmişdir. Bu cür islahatlar və proqramlar hökumətin sənayeni inkişaf etdirmək və ölkənin
dünyadakı imicini yaxşılaşdırmaq səylərinin bir hissəsidir (OECD, 2019 [7]). Dünya Bankının
“Doing Business – 2019 [8])” hesabatına əsasən, ölkədə tikinti icazələri, elektrik təchizatı, əmlak qeydiyyatı, kreditlərin alınması, minoritar investorlarının qorunması, vergilərin ödənilməsi, sərhədyanı
ticarətə dair qanun və qərarlarında ciddi irəliləyişlər olmuşdur. Bu islahatlar nəticəsində Azərbaycan
2018-ci ildə 57-ci olan, 2019-cu ildə 190 ölkə arasında 25-ci olan və göstəricilərini ən çox yaxşılaşdıran dünyanın ilk on ölkəsi oldu və ölkədəki ümumi mühiti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırdı
(OECD, 2019) [7]).
Azərbaycanda keçirilmiş ən son OECD sorğularından biri kimi, biznes də Azərbaycandakı
islahatları müsbət qəbul edir: şirkətlərin 50 faizindən çoxu bütün islahatları “yaxşı” və ya “çox yaxşı”
hesab edir (OECD, 2019 [7]). Müəssisələr tərəfindən yaxşı qarşılanan islahatlar arasında şirkət
yoxlamalarının dayandırılması (şirkətlərin yüzdə 86-sı yaxşı və ya çox yaxşı cavab verdi) və onlayn
lisenziyalaşdırma xidmətləri (yüzdə 82) və viza xidmətləri (yüzdə 77) təmin edilir. Vergi sisteminin
sadələşdirilməsi və gömrük sisteminin sadələşdirilməsi kimi digər təşəbbüslər də Azərbaycanda iş
adamları tərəfindən rəğbətlə qarşılanır.
43
Lakin investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması üzrə bu cür islahatlara baxmayaraq, Azərbaycan
hələ də peşəkar bacarıqların formalaşmasına, şirkətlərin rəqabətinin gücləndirilməsinə və qeyrimüəyyənliyin azaldılmasına yardım etmək üçün öz imkanlarını yaxşılaşdırmalıdır. Qanunverici
bazanın yaxşılaşdırılmasına baxmayaraq, mövcud biznes şərtləri hələ də yeni şirkətlərin bazara
çıxarılmasını və mövcud müəssisələrin genişləndirilməsinə maneə törədir (EBRD, 2019[9]). OECD
tərəfindən araşdırılmış bəzi şirkətlərin məlumatlarına görə, böyüməyə yönəldilən sənaye sahələrində
dəyişkənlik var ki, bu da şirkətlər üçün qeyri-müəyyənlik yaradır və təşəbbüslərin effektivliyinə
maneə törədir (OECD, 2019[7]). Şirkətlər bu islahat proqramını razılaşma və uzunmüddətli olacağı
təqdirdə məmnuniyyətlə qarşılayırlar.
Yeni müəssisələrə elan edilmiş xarici investisiyalar (birbaşa xarici investisiyalar) üzrə beynəlxalq məlumatlar Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə sərhədyanı investisiyalar haqqında
təsəvvür yaradır.
2003-cü ilin yanvarından 2017-ci ilin sentyabrına qədər yeni müəssisələrə
pul vəsaitlərinin məcmu kapitalı milyonlarla ABŞ dolları ilə
Mənbə: ОЭСР на основеfDi Markets (2019[12]), fDi Markets: the in-depth crossborder
investment monitor (базаданных), fDi Markets, https://www.fDİMarkets.com/
2003-cü ildən 2017-ci ilə qədər iqtisadi sektorda yeni müəssisələrə 32,7 mlrd. dollar birbaşa
xarici investisiya layihələri cəlb edilib. Onlardan 50 faizi (və ya 16,3 milyard ABŞ dolları) kömür, neft və təbii qaz sahələrinə yönəldilmişdir. İnfrastruktur investisiyaları, xüsusilə də nəqliyyat sahəsinə, təxminən 5 mlrd. dollar cəlb edilib (birbaşa xarici investisiyanın 15 faizi yeni müəssisələrə), bu, regionun digər ölkələri ilə müqayisədə nisbətən böyük həcmdir. Bu, yeni ticarət marşrutlarının və nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı, xüsusilə Ələt Azad Ticarət Zonasının yaradılması, Beynəlxalq Ticarət Dəniz Limanının və Bakı – Tbilisi – Qars dəmir yolunun tikintisi ilə bağlı hökumətin
cari prioritetləri ilə uzlaşır. Ümumiyyətlə, hökumət birbaşa xarici investisiyanın payının artırılması,
onların faiz diversifikasiyasının zəruriliyini qeyd edir. Strateji Yol Xəritəsində milli iqtisadiyyat
perspektiv üçün göstərildiyi kimi, 2017-ci ildə 2025-ci ilə qədər neft, neft və təbii qaz və neft sek- torundan kənar ÜDM-in 2,6 faizdən 4 faizədək artırmağa çalışacaq (Center for Analysis of Economic Reformsand Communication, 2017[11]). Avropa Birliyi (xüsusən də İngiltərə) Azərbaycanda ən böyük birbaşa xarici investisiya
mənbəyidir. Yalnız 2009-2017-ci illərdə əsas kapitala qoyulan xarici investisiyanın yüzdə 30 (və
yüzdə 25,7) hissəsini təmin etmişdir.
44
Azərbaycanda XBİ, 2009-2017
(milyonlarla Azərbaycan manatı ilə)
Mənbə: The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan (2018[14]), Foreign
investment directed to fixed capital by foreign countries, The State Statistical Committee of the
Republic of Azerbaijan, https://www.stat.gov.az/source/construction/en/020en.xls
İqlimin dəyişməsi
Ölkənin nisbətən kiçik ölçüsü nəzərə alınmaqla, onun ümumi emissiyaları istixana qazlarının
ümumi qlobal emissiyalarının yalnız 0,1 faizini təşkil edir. 1990-cı illərdə Sovet İttifaqı dağıldıqdan
sonra Azərbaycanın həm PQ, həm də ÜDM-i iki dəfə azalıb. Onun PG emissiyaları 78-ci ildə 2 mtso2
ekv-dən 1990-cı ildə 38 mtso2-ekv-ə düşüb, 1997-ci ildə isə onun ÜDM-i azalıb. Son iki onillikdə
Azərbaycanın emissiyaları yavaş-yavaş artır, lakin 2012-ci illə bağlı 1990-cı illərin səviyyələrindən çox olmamışdı. Digər tərəfdən, 1990-cı illərin sonlarından Azərbaycan iqtisadiyyatı sürətlə
inkişaf edir: 2017-ci ilə qədər o, müstəqillikdən 2,5 dəfə böyük idi. Bunun nəticəsində Azərbaycan
iqtisadiyyatının PQ tullantılarının intensivliyi 3,5 kqso2-ekv-dən 1 ABŞ dollarına iki dəfədən çox
azalmışdır. ABŞ dolları (dəyişməz 2010-cu ildə) 1990-cı ildə 1 2030kgso2-ekv 1 ABŞ dolları təşkil
edir.
ABŞ-ın ÜDM 2012-ci il. Bu rəqəm bu araşdırmada təhlil edilən ölkələrdə Yq tullantılarının ən aşağı intensivliyi olduğu halda, İƏİT — in üzvü olan dövlətlərdə orta göstəricidən
xeyli yüksəkdir (0,35 kqso2-ekv 1 ABŞ dolları). 2012-ci ildə ABŞ) (Bakubank, 2019[1]).
45
1990-2017-ci illərdə Azərbaycanın İQ emissiyaları və ÜDM
WorldBank (2019 [1]), Dünya İnkişaf Göstəriciləri (verilənlər bazası), Dünya Bankı,
https://data.worldbank.org/indicator/EN.ATM.GHGT.ZG
Azərbaycanın adambaşına düşən emissiyaları da 1990-cı ildəki 10.9 tCO2-ekv səviyyəsindən 6.1 tCO2-ekvaya enmişdir. Bu göstərici digər karbohidrogen asılı iqtisadiyyatların Qazaxıstan və Rusiya Federasiyası kimi üçdə birindən az və OECD-nin üzv ölkələrdə adambaşına
ortalama 12.9 tCO2e olan yarısından az olsa da, 3,8 tCO2-ekq miqdarında Gürcüstan əhalisinin
adambaşına düşən emissiyalarından xeyli yüksəkdir. (WorldBank, 2019 [1]).
Azərbaycanda İnfrastruktur Ehtiyacları və Cari Planlar
Azərbaycanın infrastrukturu Avrasiya ölkələri və ümumiyyətlə, yuxarıgəlirli ölkələrlə müqayisədə nisbətən yüksək keyfiyyətə malikdir. Əksər göstəricilərə görə, infrastrukturu hava trafiki və yol hərəkəti istisna olmaqla, Rusiya Federasiyası və Türkiyənin infrastrukturu ilə eyni səviyyədədir və ya ondan daha yaxşıdır. Bununla birlikdə, Azərbaycanın adambaşına düşən əsas
fondları keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrində ən aşağı göstəricilərdən biridir və xüsusilə dəmir yollarının modernləşdirilməsi, suvarma və su təchizatı və kanalizasiyanın yaxşılaşdırılması sahələrində
artan infrastruktur investisiyaları üçün geniş imkanlar var. İnfrastruktur xidmətlərinin göstərilməsi
bölgələrdən bölgələrə xeyli dəyişir, kənd yerlərinə isə diqqət yetirilmir (WorldBank, 2015 [16]).
Nisbətən yaxşı infrastruktura baxmayaraq, Azərbaycan Dünya Bankının (123-cü yer, 167 ölkə arasında) logistika göstəriciləri indeksində zəif göstəricilər nümayiş etdirir.
46
Azərbaycanda infrastrukturun keyfiyyəti
Mənbə: World Economic Forum (2017[18]), The Global Competitiveness Report 2017-2018, World Economic Forum, http://www3.weforum.org/docs/GCR2017-2018/05FullReport/ TheGlobal
CompetitivenessReport2017%E2%80%932018.pdf
Planlaşdırılan və tikilməkdə olan 131.4 milyard ABŞ dolları dəyərində investisiya layihəsindən enerji layihələri investisiyaların böyük hissəsini və ya ümumi sərmayənin
63.4 milyard ABŞ dolları (yüzdə 48), ardınca emal sənayesi layihələri (60,2 milyard dollar və ya 46%) və nəqliyyat (7,5 milyard ABŞ dolları, ya da yüzdə 6) gəlir.
Azərbaycanda sektorlara görə investisiya layihələri (milyonlarla ABŞ dolları ilə planlaşdırılır
və inşa olunur)
Mənbə: OECD, 2019-cu ilin iyun ayına olan məlumat bazalarına əsaslanır
Su layihələri ümumi investisiyanın yalnız yüzdə 0,2 (234 milyon ABŞ dolları) hissəsini
təşkil edir və əsasən su təchizatı və kanalizasiya ilə əlaqədardır. Enerji investisiyalarında, investisiyaların böyük bir hissəsi neft və qaz kəşfiyyatı və hasilatı layihələrinə (ümumi enerji layihələrinin yüzdə 62-dən çoxu və ya 39,4 milyard dollar), ardından böyük neft və qaz boru kəməri
layihələrinə (21,2 milyard dollar, 34%) və elektrik istehsalına (2,3 milyard ABŞ dolları ya da y 4%)
düşür. Elektrik enerjisinin ötürülməsi və paylanması investisiyaları 325 milyon ABŞ dolları səviyyəsindədir və ikinci dərəcəli şəhərlərdə və kənd yerlərində paylayıcı şəbəkənin təkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdir (AİB, nd. [19]).
47
48
n illər A rbaycan əhalisinin adambaşına düşən nəqliyyat infrastrukturuna çəkilən xərclər azalıb.
A ərbaycanın daxili nəqliyyat infrastrukturuna investisiyalar (2012-2016-cı illərdə)
BŞ dolları ilə adambaşına düşən daxili nəqliyyat infrastrukturuna (sağ ox) ümumi investtisiyalar.
Nəqliyyat
Azərbaycanda nəqliyyat xərcləri yüksəkdir və paytaxt Bakının hüdudlarından kənarda
nəqliyyat zəif inkişaf edib, bu da kənd sakinlərinin iqtisadi perspektivləri üçün ciddi maneədir.
Azərbaycanın avtomobil və dəmir yolu şəbəkələri ölkənin Xəzər dənizi sahilində yerləşməsindən və İran, Rusiya Federasiyası və Türkiyə kimi böyük bazarlara yaxınlığından faydalanması üçün
modernləşdirmə və artan təmir və təmir xərclərini tələb edir (WorldBank, 2015 [16]). Lakin so
zə
z
Daxili infrastruktura (sol ox) ümumi investisiyaların daşınma növləri (faizlərlə) üzrə bölgüsü və
cari A
Mənbə: ITF (2019[20]), Transport performance indicators, International Transport Forum,
https doi.org/10.1787/trsprt-data-en ://
infrastruktur xərclərinin yalnız 0,2 faizi ölkənin dəmir yolu şəbəkəsinə aiddir (ITF,
2019 [20]).
isədə 1,1 milyard sərnişin kilometrə azdır) dəmir yolunun payına düşür
(UNE E, 2018 [21]).
rclərini azaltmaq üçün ikinci və
yerli
irməyi və buna görə
ikinci
Dövlətin nəqliyyat infrastrukturuna xərcləri yol infrastrukturuna qoyulan investisiyalar üstünlük təşkil edərkən, daxili su yolu infrastrukturu böyük, lakin ikinci dərəcəli olmaqda davam
edir. Daxili
Azərbaycanın daxili nəqliyyatı zamanla yük nəqliyyat növündən əsasən avtomobil nəqliyyat növlərinə keçid etmişdir. 2005-ci ildə ölkənin yükdaşıma nəqliyyatı ton-kilometrə, görə
yük dövriyyəsinin yalnız 44% təşkil edirdi, lakin 2015-ci ilə qədər bu pay 71%-ə (15,5 milyard
ton- kilometrə) yüksəldi və dəmir yollarının payı 56%-dan, 29%-a düşdü ( 6, 2 milyard ton-km).
Sərnişindaşımada avtonəqliyyatın üstün vəziyyəti daha da nəzərə çarpır: 2015-ci ildə sərnişindaşıma dövriyyəsinin 98 faizi avtomobil sərnişindaşıması təşkil edir ki, bunun (23,8 milyard sərnişin
kilometrə, 2009-cu ildə isə 15,3 milyard), yalnız 2 %-i (0,5 milyard sərnişin kilometrə, bu da
2009-cu il ilə müqay
C
Yol sektorunda hökumətin əsas inkişaf strategiyası “Azərbaycan 2020: İrəliyə baxırıq” iki
dəhlizin inkişafına üstünlük verir: biri paytaxt Bakıdan Gürcüstana Şərq-Qərb, digəri isə Rusiya
Federasiyasından İrana Şimal-Cənub dəhlizi (Hökumət) Azərbaycan, 2012 [22]). Bununla birlikdə
Dünya Bankı daxili əlaqəni yaxşılaşdırmaq, nəqliyyat və ticarət xə
yollara diqqət yetirməyi tövsiyə edir (WorldBank, 2015 [16]).
Avtomobil yolu sahəsində hökumətin əsas inkişaf strategiyasında “Azərbaycan-2020: Gələcəyə
baxış ” iki dəhlizin inkişafı prioritet kimi göstərilib: paytaxt Bakıdan Gürcüstana, Şərqdən Qərbə,
Şimaldan Cənuba, Rusiya Federasiyasından İrana (Government of Azerbaijan, 2012[22]). Dünya Bankı
nəqliyyat və ticarət xərclərini azaltmaq üçün daxili nəqliyyat sektorunu inkişaf etd
dərəcəli yerli yollara diqqət yetirməyi tövsiyə edir (Dünya Bankı, 2015[16]).
Azərbaycanın Xəzər dənizindəki liman kompleksi ölkənin nəqliyyat infrastrukturunun ən
49
t
ticarət
ə) və
Yalam
zaxıstanla birlikdə) və Cənub-Qərb Nəqliyyat Dəhlizi (Gürcüstan və İranla
də dəmir yollarının inkişafına yönəlmiş layihələr (27% və ya 2 milyard dollar)
ilə tə sil olunur.
əsində layihələr subsektorlar çərçivəsində (planlaşdırılır və
inşa e
vacib sərvətidir və hökumətin “Azərbaycan – 2020” strategiyasında nəzərdə utulan modernləşdirmə
və potensialın artırılmasına yönəldilmiş investisiyalar hesabına liman kompleksinin gələcək
inkişafını prioritet kimi göstərmişdir “(Government of Azerbaijan, 2012 [22]). Mövcud hasilat
səviyyəsində Azərbaycan yaxın 30 ildə neft və qaz ehtiyatlarını tükəndirə biləcəyi üçün Ələt
bölgəsindəki yeni müasir Bakı limanı, neft istehsal edən ölkəni gələcəkdə bölgədə nəqliyyat və
mərkəzinə çevirmək strategiyası əsas hissələrindən biri olaraq görülür (Shepard, 2016 [23]).
“Azərbaycan Dəmir Yolları” Q SC ölkənin dəmir yolu şəbəkəsinin mülkiyyətçisi və opera- torudur. Azərbaycanın Gürcüstan, İran (Yalnız Naxçıvan eksklavından), Rusiya Federasiyası və
Türkiyə (Qars – Tbilisi – Bakı dəmir yolu ilə) ilə beynəlxalq əlaqələri vardır. Ermənistanla dəmir yolu əlaqəsi yoxdur, bunun nəticəsində Azərbaycanın böyük hissəsi ilə onun eksklavı arasında dəmir
yolu daşımaları Ermənistanın İran və ya Gürcüstan və Türkiyə ərazisindən keçməklə həyata keçirilir. “Azərbaycan – 2020” strategiyasında paytaxtla Böyükkəsik (Gürcüstanla sərhədd
a (Rusiya ilə sərhəddə) arasında dəmir yolu əlaqəsi prioritet layihələr kimi göstərilir.
Azərbaycan öz strateji mövqeyi baxımından Xəzər dənizi yaxınlığında və Türkiyə, İran, Avropa
və Rusiya kimi böyük bazarlara yaxın olduğu üçün əlaqəni artırmağa yönəlmiş bir sıra beynəlxalq
təşəbbüslərdə iştirak edir. Xəzər dənizindəki əsas limanı (Bakı) və Qara dənizə, daha sonra Gürcüstan
və Türkiyə ərazisindən keçməklə yaxşı qurulmuş dəmir yolu və avtomobil yolları sayəsində AB
TRACECA (Nəqliyyat Dəhlizi Avropa – Qafqaz – Asiya) təşəbbüsünün əsas hissələrindən biridir
(TRACECA). CAREC Dəhlizi 2 eyni zamanda Azərbaycandan keçir və Orta Asiyanı Bakı limanı
vasitəsilə Qafqazla, daha sonra Gürcüstan və Qara dənizdəki limanları vasitəsilə Türkiyə və
Avropaya bağlayır. Digər təşəbbüslər arasında Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu orta
dəhlizi (Gürcüstan və Qa
birlikdə) daxildir.
Azərbaycanda planlaşdırılan və hazırda davam edən nəqliyyat infrastrukturu layihələri təqribən 7,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir və əsasən avtomobil yolları (40%, ya da az qala 3 milyard
ABŞ dolları), həm
m
Azərbaycanda nəqliyyat sah
dilir, milyon ABŞ dolları ilə)
Qeyd: “Avtomobil yolları; dəmir yolları” kateqoriyasına həm dəmir yolu, həm də avtomobil
yolu komponentləri daxil olan layihələr daxildir, “qarışıq daşınmalar” isə əsasən logistika mərkəzləri d
miyyət
kəsb
birləşdirən Sumqayıt-Yalama əmir yolu xəttinin yenidən qurulmasına yönəlib (ADB, nd [30]).\
eməkdir.
Sərmayələr müvafiq olaraq 18 faiz və 15 faiz həcmində yaxın paylar təşkil edərək, limanlarla
və dəmir yolları vasitəsilə həyata keçirilir, onların ardınca çox az bir hissə 38 milyon ABŞ dolları
həcmində beynəlxalq logistika mərkəzinə investisiyalar qoyulur (1%). Avtomobil yolu sahəsində
investisiya layihələri əsasən Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında və Rusiya ilə İran arasında mühüm
əlaqə kimi Azərbaycanın coğrafi mövqeyinin daha da gücləndirilməsi üçün böyük əhə
edən avtomagistralların genişləndirilməsi və yenidən qurulması üzərində cəmləşmişdir.
Sərhədyanı əlaqələrin yaxşılaşdırılması layihələri Azərbaycanda nəqliyyat sektoruna qoyulan
investisiyaların böyük hissəsini təşkil edir. Bunlara Azərbaycanın qonşu ölkələrlə və digər beynəlxalq bazarlarla əlaqəsini artırmağı hədəfləyən irimiqyaslı avtomobil və dəmir yolu layihələri, habelə limanlar daxildir. Ən vacib layihələrdən biri, bölgə daxilində ticarətin artması ilə iştirakçı ölkələrin iqtisadi inteqrasiyasının artırılmasına yönəlmiş 2 milyard ABŞ dolları dəyərində ƏfqanıstanTürkmənistan-Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə nəqliyyat dəhlizidir (AzerNews, 2018 [28]). Bağlantını yaxşılaşdırmaq və nəqliyyat xərclərini azaltmaq üçün Hindistan, İran, Azərbaycan və Rusiyanı dəniz, dəmir yolu və avtomobil yolu ilə birləşdirən 7200 km. uzunluğu olan yük marşrutu
kimi müxtəlif layihələr də Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi təşəbbüsünün bir hissəsidir [29]). Digər bir nümunə, İran və Azərbaycan arasında ikinci dəmir yolu xətti olacağı gözlənilən 1
milyard dollarlıq bir layihə olan Astara-Astara dəmir yolu. Eyni zamanda 651 milyon ABŞ dolları dəyərində Dəmir Yolu Sektorunun İnkişaf Proqramı həm də CAREC-in Şimal-Cənub dəmir yolu
dəhlizinin əsas qollarından biri sayılan Azərbaycanı Rusiya dəhlizləri ilə
d
Mənbə: iyun, 2019-cu il tarixindən OECD-based verilənlər bazası araşdırması.
Onun iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi kimi qazılan yanacağın hasilatı çıxış edir: Neft
məhsulları Azərbaycan ixracının 90 faizindən çoxdur, neft-qaz sahəsi isə neft qiymətlərindən asılı
olaraq Azərbaycanın ÜDM-in 33 faizdən 50 faizinə qədər təşkil edir. Son illər Azərbaycan öz
investisiya mühitini xeyli yaxşılaşdırmış, ölkədə şirkətlərin fəaliyyəti üçün institusional, normativ və
əməliyyat şəraitini möhkəmləndirmişdir: Dünya Bankı Qrupu tərəfindən hər il dərc olunan
“Doing Business- 2020” reytinqində ölkəmiz 190 ölkə arasından 34-cü yeri tutdu (2015-ci ildə 80-
ci). Ölkə birbaşa xarici investisiyaların şaxələndirilməsi və kömür, neft və təbii qazdan (2003-
2017-ci illərdə birbaşa xarici investisiyaların yüzdə 50 faizi) infrastruktura və sənayeyə (mədənçilik, metallurgiya, sement) yönəldilməsini hədəf aldığını elan etdi.
Azərbaycanın infrastrukturu digər Avrasiya və ümumiyyətlə, ortagəlirli ölkələrlə müqayisədə nisbətən yüksək olduğu halda, Dünya Bankının Logistika Fəaliyyət İndeksində aşağı səviyyələrdə qərarlaşmışdır (167 ölkə arasında 123-cü yerdə). Nəqliyyat operatorları və gömrük rəsmiləşdirmə agentləri, habelə logistik xidmətlərin keyfiyyəti baxımından aşağı reytinqə malikdir. Azərbaycanın avtomobil və dəmir yolu şəbəkələrinə cari təmir və istismar üçün modernləşdirmə xərclərinin artırılmasına ehtiyac var. Sərhədyanı nəqliyyat bağlantı layihələri hökumətin ən vacib prioritetləridir və bu gün Azərbaycanın nəqliyyat investisiyalarının böyük hissəsini təşkil edir, lakin
ikinci dərəcəli və yerli yollara daha çox diqqət yetirilsə, bu, daxili nəqliyyat əlaqəsinin artırılmasına
və nəqliyyat xərclərinin aşağı salınmasına kömək edəcək. Son onillikdə daşımalar növləri üzrə daxili nəqliyyat əhəmiyyətli dərəcədə avtomobil yollarına yönəldilib ki, bu yollara da 2015-ci ildə yük
daşımalarının 71 faizi və sərnişin daşımalarının 98 faizi düşür.
Azərbaycan hökuməti “Azərbaycan – 2020: Gələcəyə baxış” inkişaf strategiyasında əsas
prioritetlər kimi iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini və “qeyri-neft sektorunun güclənməsini göstərsə
də, onun bir çox investisiyaları enerji və ümumilikdə iqtisadiyyatda neft və qazın dominant
mövqeyinin qorunmasına yarDİM edir. Belə ki, külək energetikası layihələrinə mövcud investisiya
planları əhəmiyyətli olsa da, neft və qaz, neft və qaz kəmərləri ilə kəşfiyyat və hasilat üzrə irimiqyaslı layihələrlə müqayisədə onlar böyük deyil. Azərbaycanda, hələ ki, əsrin ortalarına qədər
ətraf mühitə güclü aksentlə bağlı ardıcıl strategiya yoxdur ki, müxtəlif infrastruktur, investisiyaları ilə
bağlı sinerqizmi və kompromisləri qiymətləndirmək mümkün olsun.
Azərbaycan iqtisadiyyatı daha çox sənayedən və tikinti sahəsindən (2018-ci ildə ÜDM-in
52,2 faizini təşkil edən), xidmətlərdən (35,2 faiz) və kənd təsərrüfatından (5,3 faiz) asılıdır.
Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatının payı bu bölgədə Qazaxıstandan sonra
ikinci yerdədir (4.4 %) (WorldBank, 2019 [1]).
50
51
Əlavə 3.
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATI
ÜMUMİ DAXİLİ MƏHSUL
48.05 Milyard ABŞ dollar 174 ölkədən #91
ADAMBAŞINA DÜŞƏN ÜDM
5880 ABŞ dollar 169 ölkədən #88
– -12.35% artım il ərzində
+ N/A% artım ay ərzində
ÜDM-IN GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
ÜDM-in həcmi 48.05 milyard ABŞ
dolları. 2019
ÜDM illik artım
tempi -12.35 % 4 кv./20
ADAMBAŞINA
DÜŞƏN ÜDM 5880 ABŞ dolları. 2019
Ümumi Milli
Məhsul
75956 milyon AZN.
| 44.68 milyard ABŞ
dolları
2018
Müqayisə edilən
qiymətlərlə ÜDM
72432 milyon AZN.
| 42.607 milyard ABŞ
dolları.
dek. 2020
Adambaşına düşən
ÜDM-in alıcılıq
qabiliyyəti pariteti
14404 ABŞ dolları. 2019
Kənd
təsərrüfatından
ÜDM
711 milyon AZN.
| 0.418 milyard ABŞ
dolları.
3 кв./20
Tikintidə ÜDM
763 milyon AZN.
| 0.449 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
İstehsalatda ÜDM
379 milyon AZN.
| 0.223 milyard ABŞ
dolları
3 кv./20
52
Dağ-mədən
sənayesində ÜDM
3159 milyon AZN.
| 1.858 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
Dövlət sektorundan
ÜDM
184 milyon AZN.
| 0.108 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
Xidmət sektorunda
ÜDM
614 milyon AZN.
| 0.361 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
Nəqliyyatda ÜDM
1036 milyon AZN.
| 0.609 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
Kommunal
xidmətlərdə ÜDM
30.4 milyon AZN.
| 0.018 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
BÜDCƏ GÖSTƏRICILƏRI
Göstərici Dəyər Dövr
ÜDM-ə dövlət
borcu 48.4 % 2018
Dövlət büdcəsi
1744 milyon AZN.
| 1.026 milyard ABŞ
dolları.
dek. 2020
Dövlət xərcləri
2749 milyon AZN.
| 1.617 milyard ABŞ
dolları.
3 кv./20
Dövlət gəlirləri
24673 milyon AZN.
| 14.514 milyard ABŞ
dolları.
dek. 2020
Büdcə xərcləri
26417 milyon AZN.
| 15.539 milyard ABŞ
dolları.
dek. 2020
ÜDM-dən dövlət
büdcəsi -0.3 % 2019
ÜDM-ə dövlət
xərcləri 29.9 % 2019
53
Hərbi xərclər
1624 milyon ABŞ
dolları. | 1.624 milyard
ABŞ dolları.
2018
İNFLYASİYA GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
CPI istehlakçı
qiymətləri indeksi 165 инд. п. окт. 2020
İxrac qiymətləri 127 инд. п. 2017
Ərzaq inflyasiyası 4.6 % yanv. 2021
Benzinin
qiymətləri 0.59 ABŞ dolları/litr yanv. 2021
ÜDM deflyatoru 92.5 инд. п. noy. 2020
İdxal qiymətləri 123 инд. п. 2017
İllik inflyasiya
səviyyəsi 3.3 % yanv. 2021
İstehsalçıların
qiymət indeksi 0.8 инд. п. noy. 2020
Aylıq inflyasiya
səviyyəsi 1.2 % yanv. 2021
İstehsalçıların
qiymətlərindəki
dəyişiklik
-29.1 % iyul. 2020
TICARƏTIN GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
ÜDM –in cari
balans ÜDM 9.1 % 2019
Ticarət balansı
56544 min ABŞ
dolları. | 0.057 milyard
ABŞ dolları.
3 кv./20
Pul axınları
1157 milyon ABŞ
dolları. | 1.157 млрд.
USD
3 кv./20
54
Cari balans
-806-milyon ABŞ
dolları. | -0.806 milyard
ABŞ dolları.
3 кv./20
İxrac
2686454 min ABŞ
dolları. | 2.686 milyard
ABŞ dolları.
3 кv./20
Beynəlxalq
investisiya mövqeyi
15840363 min ABŞ
dolları | 15.84 milyard
ABŞ dolları.
2019
Beynəlxalq valyuta
ehtiyatları
6491 milyon ABŞ
dolları | 6.491 milyard
ABŞ dolları.
sent. 2020
İdxal
2629911 min ABŞ
dolları | 2.63 milyard
ABŞ dolları.
3 кv./20
Xarici turistlərin
sayı
30950 adam.
| 0.031 milyon adam. 2019
PUL GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
Qızıl ehtiyatları 0 ton 3 кv./20
Faiz dərəcəsi 6.25 % yanv. 2021
M0 Pul aqreqatı
10773 milyon AZN.
| 6.337 milyard ABŞ
dolları.
dek. 2020
M1 pul kütləsi
16232 milyon AZN.
| 9.548 milyard ABŞ
dolları.
noy. 2020
M2 pul kütləsi
20306 milyon AZN.
| 11.945 milyard ABŞ
dolları.
dek. 2020
M3 pul kütləsi
27147 milyon AZN.
| 15.969 milyard ABŞ
dolları.
noy. 2020
55
Əmanətlər üzrə faiz
dərəcəsi 9.69 % 2019
Birbaşa xarici
investisiyalar
1284 milyon ABŞ
dolları | 1.284 milyard
ABŞ dolları.
3 кv./20
ƏMƏK BAZARI VƏ İŞSİZLİK GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
Minimum əmək haqqı 250 AZN/ay
| 147.059 ABŞdolları/ay 2020
Kişilər üçün pensiya yaşı 65 2020
Qadınlar üçün pensiya
yaşı
62 2020
İşsizlik səviyyəsi 4.8 % 2019
Əmək haqqı
704 AZN/ay
| 414.118 ABŞ
dolları/ay
noy. 2020
İşlə təmin olunmuş
əhalinin sayı
4938 min
| 4.938 milyon. 2019
Ailə üçün real yaşayış
minimumu
940 AZN/ay.
| 552.941 ABŞ
dolları/ay.
2018
Real yaşayış minimumu
865 AZN/ay.
| 508.824 ABŞ dolları
/ay.
2018
Ümumi işsizlərin sayı 252 min .
| 0.252 milyon 2019
Yüksək ixtisaslı işçilərin
əmək haqqı
666 AZN/ay.
| 391.765 ABŞ
dolları/ay.
2018
Emal sənayesində əmək
haqqı
631 AZN/ay.
| 371.176 ABŞ
dolları/ay.
2019
Aşağı ixtisaslı işçilərin 341 AZN/ay. 2018
56
əmək haqqı | 200.588 ABŞ
dolları/ay.
VERGILƏR
Göstərici Dəyər Dövr
Korporativ vergi
dərəcəsi 20 % 2020
Gəlir vergisi
dərəcəsi 25 % 2019
Satış vergisi 18 % 2020
Sosial sığorta
dərəcəsi 25 % 2020
Şirkətlər üçün
sosial sığorta
dərəcəsi
22 % 2020
İşçilərin sosial
sığorta dərəcəsi 3 % 2020
İSTEHSAL GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
Xam neft hasilatı 681 BBL/D/1K noy. 2020
Sənaye istehsalı -4.7 % 2020
Dağ-mədən
sənayesinin həcmi -6.6 % noy. 2020
BİZNES GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
Korrupsiya indeksi 30 ind.p. 2020
Korrupsiya dərəcəsi 129-cu yer 2020
Biznesin
aparılmasının
asanlılığı
34-cü yer 2019
Emal sənayesi 16.2 % 2019
57
Rəqabətlilik indeksi 62.72 инд. п. 2019
Rəqabət dərəcəsi 58 2019
Qabaqlayıcı iqtisadi
indikatorların indeksi -2.5 % yanv. 2021
İSTEHLAK GÖSTƏRİCİLƏRİ
Göstərici Dəyər Dövr
Pərakəndə satış
(г/г) -1.4 % 2020
İstehlak xərcləri
11019 milyon AZN.
| 6.482 milyard ABŞ
dolları.
3 кв./20
Ev təsərrüfatlarının
xalis gəliri
57035 milyon AZN.
| 33.55 milyard ABŞ
dolları.
2019
Mənbə: https://take-profit.org/statistics/countries/azerbaijan/#group1
58

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
– Baş Assambleyanın qəbul etdiyi qətnamə, 25 sentyabr 2015-ci il 70/1. Dünyamızın
dəyişdirilməsi: 2030-cu ilə dair dayanıqlı inkişaf sahəsində gündəlik
https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/70/1&Lang=R
– Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri
https://ru.wikipedia.org/wiki/Цели_устойчивого_развития
– Dayanıqlı İnkişafa Yardım
https://www.un.org/ru/our-work/support-sustainable-development-and-climate-action
– 6 iyul 2017-ci il tarixində Baş Assambleyanın qəbul etdiyi qətnamə (baş komitədən ötürülmədən (a/7/L. 75) 71/313. 2030-cu ilə qədər olan dövr üçün dayanıqlı inkişaf gündəliyi ilə bağlı statistika komissiyasının işi
-Könüllü Milli hesabatlarda DİM-in statistikası: statistik tədbirlər üçün praktiki təkliflər. 2018, Kristof Lanq
https://unece.org/fileadmin/DAM/stats/documents/ece/ces/ge.32/2018/mtg2/4E_RUS_CHE.pd
– Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Statistik məlumat bazası. Demoqrafik
və sosial statistika
– Davamlı İnkişaf üzrə yüksək səviyyəli siyasi forum inkişaf (PFV)
– Azərbaycan iqtisadiyyatı haqqında ümumi məlumat
https://azerbaijan.az/ru/information/40
– Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində Azərbaycan Respublikasının dayanıqlı inkişafı. Urxan Ələkbərov, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının
rektoru, akademik. Bakı fəhləsi. 2016.15 iyun. №108. J.4.
– Dayanıqlı İnkişaf üçün Ayti-Naqoy Təhsil Bəyamnaməsi YUNESKO-nun Dayanıqlı İnkişaf
üçün Təhsil Konfransı, Ayti-Naqoya, Yaponiya, 2014
– Böyük 7 ölkələrində və Azərbaycan Respublikasında sosial siyasətin Cinni əmsalının
göstəricisi üzrə təhlili. Mənbə: – Milli İqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sahələri üzrə strateji yol xəritəsi. https://azerbaijan.az/ru/information/40
– BƏT-in Baş direktoru 2018-ci ildə Bakıda Dayanıqlı İnkişaf məqsədləri üzrə beynəlxalq konfransda iştirak edəcək. http://interfax.az/view/714654
– Azərbaycan əhəmiyyətli irəliləyişə doğru hərəkət edən ölkə nümunəsidir. BMT-nin rezident
əlaqələndiricisi və BMT-nin İnkişaf Proqramının (BMTİP) Azərbaycandakı daimi nümayəndəsi Qulam İsakzai ilə müsahibə
https://news.day.az/politics/943689.html
– Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri Hesabatı 2020. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nəşri hazırlandı, İqtisadi və Sosial Məsələlər şöbəsi
https://unstats.un.org/sdgs/report/2020/The-Sustainable-Development-Goals-Report-2020_Russian.pdf
– Azərbaycan dayanıqlı inkişaf üçün infrastrukturun strateji planlaşdırılması
https://www.oecd-ilibrary.org/sites/fe46753c-u/index.html?itemId=/content/component/fe46753c-ru
– Sənədlər, qərarlar, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının tədbirləri
– Azərbaycan «Doing Business» reytinqində mövqeyini yaxşılaşdırıb
https://www.google.com/search?client=opera&q=отчете+Doing+Business+Всемирного+банка+на+2
020+год&sourceid=opera&ie=UTF-8&oe=UTF-8