Buraxılışa məsul: İ.Əliyev
Tərtibata məsul: Y.Həmzəyev
H.Cəfərov
Ekspert: N.Hüseynov
Bu materialda COVİD-19 pandemiyasının ölkə iqtisadiyyatına və qeyri-formal məşğulluğa təsiri ilə bağlı
cari vəziyyəti təhlil edilir, araşdırılır. Eyni zamanda fövqəladə hal − koronavirus pandemiyası dövründə
iqtisadiyyatın qeyti-formal sektorunun müsbət və mənfi xüsusiyyətləri, Əmək Sferasının Gələcəyi ilə
Yüzilliyin Təşəbbüsü fonunda izоlyasiya tədbirlərinin qeyri-formal iqtisadiyyata təsiri, Azərbaycanda
əmək bazarı və məşğulluqla bağlı iqtisadiyyatın itki ilə üzləşən sahələri ilə yanaşı, hökümətin antiböhran
tədbirlər paketi, aktiv maliyyə və pul-kredit siyasəti, sosial dialoqa əsaslanan həlli yollarının axtarışından
bəhs edilir.
Ответственный за выпуск: И.Алиев
Ответственные за оформление: Я.Гамзаев
Г.Джафаров
Эксперт: Н.Гусейнов
В данном выпуске рассматривается чрезвычайная ситуация – пандемия короновирусной инфекции
COVİD-19 и влияние пандемии на мировую экономическую систему, в том числе неформальная
экономика, неформальная занятость общества, инициатива столетия, касающаяся будущего сферы
труда, влияние мер изоляции на неформальную экономику, отрасли экономики Азербайджана,
понесшие потери от пандемии, рынок труда и регулирование трудовых отношений и легализация
неофициальной занятости населения, антикризисный пакет правительства, активная финансовая и
денежно-кредитная политика и поиск решений.
Mündəricat
Giriş……………………………………………………………………………………………………………………………………………4
Fövqəladə hal- COVID-19 koronavirus pandemiyası ………………………………………………………………………5
COVID-19 pandemiyasının qlobal iqtisadi fəallığa və cəmiyyətə təsiri ………………………………………………6
Qeyri-formal iqtisadiyyat, qeyri-formal məşğulluq. Məsələnin tarixi………………………………………………….8
İqtisadiyyatın qeyri-formal sektoru – müsbət və mənfi cəhətləri……………………………………………………….12
Əmək Sferasının Gələcəyi ilə bağlı Yüzilliyin Təşəbbüsü ………………………………………………………………13
Izolyasiya tədbirlərinin qeyri-formal iqtisadiyyata təsiri………………………………………………………………….18
Azərbaycanda əmək bazarı və məşğulluq………………………………………………………………………………………19
Pandemiyaya görə Azərbaycan iqtisadiyyatının itki ilə üzləşən sahələri ……………………………………………21
Özünüməşğulluq nədir? ………………………………………………………………………………………………………………23
Əmək münasibətlərinin tənzimlənməsi və qeyri-formal məşğulluğun leqallaşdırılması ………………………25
Hökümətin anti-böhran tədbirlər paketi…………………………………………………………………………………………28
Aktiv maliyyə və pul-kredit siyasəti……………………………………………………………………………………………..30
Sosial dialoqa əsaslanan həll yollarının axtarışı ……………………………………………………………………………..32
Xülasə ………………………………………………………………………………………………………………………………………35
İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı………………………………………………………………………………………………….37
4
Содержание
Введение ………………………………………………………………………………………………………………………………….39
Чрезвычайная ситуация – пандемия коронавирусной инфекции COVID-19………………………………..40
Влияние пандемии COVID-19 на мировую экономическую активность и общество……………………41
Неформальная экономика, неформальная занятость. История вопроса……………………………………….43
Неформальный сектор экономики – плюсы и минусы ………………………………………………………………..47
Инициатива столетия, касающаяся будущего сферы труда …………………………………………………………49
Влияние мер изоляции на неформальную экономику…………………………………………………………………53
Рынок труда и занятость в Азербайджане …………………………………………………………………………………54
Отрасли экономики Азербайджана понёсшие потери от пандемии ……………………………………………56
Что такое самозанятость? …………………………………………………………………………………………………………58
Регулирование трудовых отношений и легализация неофициальной занятости …………………………60
Антикризисный пакет правительства ……………………………………………………………………………………….63
Активная финансовая и денежно-кредитная политика ………………………………………………………………65
Поиск решений, основанных на социальном диалоге ………………………………………………………………..67
Заключение ……………………………………………………………………………………………………………………………..71
Список использованной литературы …………………………………………………………………………………………73
5
Qloballaşma şəraitində dünya sivilizasiyası
qarşıdurma və münaqişələr, təbii və ekoloji fəlakətlər, miqrasiya proseslərinin vüsət alması, virus pandemiyaları və s. kimi məsələlərin səbəb olduğu çağırışlardan getdikcə daha çox əziyyət çəkməkdədir.
Hazırkı tədqiqat COVID-19 pandemiyasının
iqtisadiyyatın qeyri-formal sektoruna və qeyri-formal məşğulluğa təsirinin öyrənilməsinə həsr olunub. Bəşəriyyət öz tarixi boyunca yüz min insandan tutmuş (17-19-cu əsrlər: London və Marseldə
Böyük Taun və iki vəba pandemiyası) yüz milyona
qədər insanın (20-ci əsrdəki İspan qripi) ölümünə
səbəb olan ən azı 15 irimiqyaslı pandemiyaya şahidlik etmişdir. Səhiyyə mütəxəssisləri artıq uzun
müddətdir ki, yeni ciddi pandemiyanın olacağına
dair xəbərdarlıq edirdilər və insanları buna hazır olmağa çağırırdırlar. Lakin dünya COVID-19 koronavirusun törətdiyi qlobal təhlükəyə hazır deyildi.
Pandemiya və onun fəsadlarına qarşı mübarizənin ciddi tədqiqat və icra ediləcək tədbirlərin
müzakirəsini tələb etdiyini nəzərə alaraq, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının
mütəxəssisləri və ekspertləri tərəfindən bütün əhali
təbəqələrini əhatə edən sistematik cavab tədbirlərinin səmərəli şəkildə icra olunmasına dair təlimatı kitab formatında nəşr edildi. Bu nəşrin məqsədi həmkarlar ittifaqı liderlərini və ölkə fəallarını
cari problem, onun təsirləri və fəsadları haqqında
məlumatlandırmaq, pandemiyanın mümkün təsirlərinin aradan qaldırılması və müvafiq tədbirlərin
görülməsi üçün dünya təcrübəsindən faydalanmağa
kömək etmək, habelə pandemiyadan sonrakı dövrdə insanların, iqtisadiyyatın və əmək bazarının yeni
şəraitə necə uyğunlaşacaqlarını nəzərə almaqdır.
COVID-19 yoluxma prizmasından dünyadakı və ölkədəki vəziyyət təhlili edilmiş, qlobal iqtisadi böhran təhlükələri açıqlanmış və insanların
həyatlarının və sağlamlığının pandemiyadan qorunması üçün həyata keçirilən fəaliyyətlər haqqında məlumat təqdim edilmişdir. Ölkə iqtisadiyyatında, əmək bazarında, qeyri-formal məşğulluq və
gənclərin məşğulluğu, habelə gender məsələləri
ilə bağlı vəziyyət haqqında ətraflı məlumat təqdim
edilmişdir. Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının
əməyin mühafizəsinə dair işləri, əmək hüquqlarının
qorunması və yeni şəraitdə işçilərin sosial statusun
yüksəldilməsi, sosial dialoq və tərəfdaşlığın gücləndirilməsinə dair tədbirlər təqdim olunmuşdur.
Təsisatların əhəmiyyəti təhlil edilir və böhranın bir
çox iş imkanlarından məhrum etdiyi şəraitdə istifadə edilən siyasət həlləri ölçülüb-biçilir, həssas
əhali qruplarının, o cümlədən gənclərin qorunması
və dəstəklənməsi üzrə sistematik tədbirlər də daxil
olmaqla, sosial birlik və sosial həmrəyliyin zərurəti
nəzərdən keçirilir.
Giriş
6
ri, bir çox hallarda ödənişsiz məzuniyyət, qoruyucu maskalar və qorxu artıq həyatımızn xislətlərinə
çevrildilər. Təəssüf ki, milyonlarla insan bu virusa
artıq yoluxub və ya ondan dünyasını dəyişib.
Azərbaycan yaranan böhrana rekord sürətlə
cavab reaksiyasını nümayiş etdirdi. Dövlət orqanları mümkün qədər yoluxmanın qarşısını almaq və
həmçinin yaranmış vəziyyətin idarəetmə mexanizminin həyati vacib funksiyaların pozmaması üçün
bütün mümkün tədbirləri görürlər.
Bununla bağlı sərhəd və hərəkət nəzarəti, vaxtaşırı tam lokdaun, SMS icazə sistemi, komendant
saatı, ticarət mərkəzlərinin, habelə mədəniyyət
və əyləncə müəssisələrinin fəaliyyətinə qadağanın qoyulması, daxili məhdudiyyətlər və şəhər və
kəndlərdə karantin məhdudiyyətləri tətbiq olunur.
Səhiyyə və sosial təminat sisteminin əhatə dairəsi genişləndirilir. Hökümət orqanları, müəssisə və
təşkilatlar işçilərinin qorunması üzrə tədbirləri işləyib hazırlayırlar. Yoluxma riskini azaltmaq üçün
ictimai sferalar boyunca zəruri tövsiyələr verilir.
2020-ci ilin əvvəlinə olan dünyanın mənzərəsinə nəzər saldıqda, bəşəriyyətinin inanılmaz
dərəcədə dəyişdiyini görmək olar. Yoluxma sərhəd
tanımır. COVID-19 böhranının səhiyyə, iqtisadiyyat və eləcə də sosial rifah sahələrində yaratdığı fəsadlardan heç bir ölkə kənarda qalmayıb. Hazırda
pandemiya 210 ölkə və müxtəlif əraziləri də cənginə alıb. Lazımi peyvəndlər və müalicə metodları
icad olunana qədər yoluxma zəncirini qırmaq üçün
faktiki olaraq yeganə həll yolu fiziki məsafənin
saxlanılmasıdır. Bununla bağlı dünya miqyasında 5
milyarddan çox insanı əhatə edən tam və ya qismən
izolyasiya tədbirləri həyata keçirilməkdədir.
Əhalinin sağlamlığını qorumaq məqsədilə
qlobal iqtisadiyyat durğunluq vəziyyətinə çatdırıldı. Dəhşətli insan itkilərinə səbəb olan yeni COVID-19 pandemiyası özü ilə birlikdə iri miqyaslı
özünüizolyasiya tədbirlərinin tətbiqinə və iqtisadi
fəallığı sıradan çıxartdı. Bir çox ticarət obyektləri bağlanıldı, zavodlar fəaliyyətini dayandırdı,
hərəkət azadlığı isə ciddi şəkildə məhdulaşdırıldı.
İnsan həyatının ahəngi tamamilə pozuldu. MəcbuFövqəladə hal- COVID-19 koronavirus infeksiyasının pandemiyası
7
vam edərsə, dünyada 25 milyon insan iş yerlərini
itirəcək və əldən çıxan əmək haqqı isə 3,4 trilyon
ABŞ dolları həddinə çatacaqdır. Müqayisə üçün
qeyd edək ki, 2008-2009-cu illərdə baş verən qlobal maliyyə böhranı nəticəsində 22 milyon insan
işsiz qalmışdır.
Sosial təhlükəsizlik şəbəkəsi zəif və ya heç
olmayan ölkələrdə milyonlarla insan gəlirsiz qaldı.
Əksər ölkələrdə işsizlik artan sürətlə davam etməkdədir və BƏT-in hesablamalarına əsasə, bütün ölkə
və regionlarda iş saatları ciddi şəkildə azalmışdır:
2019-cu ilin son rübü ilə müqayisədə 2020-ci ilin
ikinci rübündə 10.7 faiz azalma müşahidə edilmişdir, bu da tam ştatlı 305 milyon işçinin iş saatı
(həftədə 48 saatlıq iş rejiminə əsasən) deməkdir.
Dünya İqtisadi Forumu qeyd edir ki, pandemiyaya görə dünyada 4 milyarddan çox insan çətin
vəziyyətdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF)
qlobal iqtisadi fəallığın Böyük Böhrandan sonra
görülməmiş dərəcədə azalacağını proqnozlaşdırır.
Bəşəriyyət təlaş içindədir. COVID-19 pandemiyası dünya əmək bazarlarının zəif cəhətlərini
bütün çılpaqlığı ilə nümayiş etdirdi. İlk mərhələdə koronavirus infeksiyası Çində istehsalın bir
qismini iflic edib, daha sonra Avropa və Asiyada
minlərlə müəssisələrin fəaliyyətini dayandırdı və
nəhayət, növbə Amerika qitəsinə də gəlib çatdı.
Müxtəlif iqtisadiyyat sahələrinin, böyük və kiçik
müəssisələrin, ticarət mərkəzlərinin, mədəniyyət
obyektlərinin və restoranların fəaliyyət ahəngi tam
sıradan çıxdı, distant işə keçid təmin edilib, iş vaxtının müddəti isə azaldılıb. Uçuş və mehmanxana
rezervasiyaları ləğv edildi və bütün qeyd olunanlar
bir çox müəssisələri müflisləşmə ilə üz-üzə qoydu.
Belə ki, ilk növbədə iş yerlərini itirənlər onsuzda
işləri qeyri-stabil olan insanlardır: satıcılar, ofisiantlar, mətbəx personalı, yükqaldıran fəhlələr və
təmizləmə işlərinə baxanlar).
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatına
əsasən, pandemiya 2020-ci ilin sonuna qədər daCOVID-19 pandemiyasının qlobal iqtisadi fəallığa və cəmiyyətə təsiri
8
amillərinə səbəb olması həyəcan təbilini çalmağa
səbəb olmuşdur. . Bundan başqa, , əlavə vaxt tələb
edən ev işlərini də nəzərə alsaq, bir çox xidmət
sahələrində fəaliyyət göstərən qadınlar böhranla
əlaqədarqeyri-bərabər sosial yükü də öz çiyinlərində daşımaq məcburiyyətindədirlər. . Ümumiyyətlə, böhrandan əvvəlki dövrdə işləyən qadınların
demək olar ki, yarısı böhrandan zərər çəkəcək yüksək risk qrupuna aiddir. Bu mənfi amil COVID-19
böhranına xasdır və izolyasiya rejiminin ən çox
təsir göstərdiyi xidmət sahələrində qadınların daha
çox çalışması ilə əlaqələndirilir.
Yalnız hər beşinci adamın işsizlik müavinəti
hüququna malik olduğu dünyada milyonlarla ailə
üçün işdən çıxarılma fəlakət deməkdir. Sosial və
kuryer xidməti işçilərinin, yəni bu gün asılı olduğumuz adamların əksəriyyəti üçün ödənişli xəstəlik məzuniyyəti əlçatmazdır və onlar, adətən, xəstə
ola-ola belə işləməyə davam etmək məcburiyyətində olurlar. Qeyri- rəsmi işləyənlər də (sövdələşmə
üzrə işəmuzdçular, vaxtamuzd işləyənlər, ticarətçilər və s.) həyatda eyni halla qarşılaşa bilərlər,
onlar ailələrini dolandırmalıdırlar. Əmək bazarında
bunun nəticələri uzun müddət davam edə bilər ki,
bu da virusun yayılmasını sürətləndirə, yoxsulluğun və bərabərsizliyin əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməsinə gətirib çıxara bilər.
İşsizlik və natamam iş rejiminin bütün dünya
üzrə gənc adamlar üçün də xoşagəlməz nəticələri
ola bilər. Bura bacarıqların və məmnuniyyətsizliyin
artması, xəstəlik və məyusluq hissi daxil ola bilər,
bu sosial qəsbə, nifrətə və antisosial davranış növlərinə gətirib çıxara bilər. Bundan əlavə, gənc işçilərin böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatında, inşaatda,
xidmətlər sahəsində, xüsusilə də, qeyri- rəsmi iqtisadiyyat sektorunda çalışır ki, qeyri- rəsmi iqtisadiyyat sektorunda, çalışan qruplar, digər qruplarla
müqayisədə, daha çox sabit olmayan əmək formaları ilə məşğuldur və burada iş yerlərinin keyfiyyəti
aşağı olur, burada onlar əsas əmək hüquqlarından
həmişə istifadə edə, əmək müqavilələrinə malik
ola, sosial müdafiə tədbirləri çərçivəsinə daxil ola
bilmirlər.
Qlobal iqtisadiyyatda yaranmış gözlənilməyən
iflic vəziyyət 2020-ci ildə qlobal tənəzzülə səbəb
ola bilər. Analitiklərin fikrincə, dünya ÜDM-nin
illik artımı 1-1,5% -i keçməyəcək. Lakin, artıq məlumdur ki, verilən rəqəmlər mənfi nəticələrin tam
miqyasını əks etdirə bilməz.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) qlobal
böhrana qarşı birgə beynəlxalq tədbirləri koordinasiya etməyə çalışır. Ancaq əhalinin bir hissəsi
və bəzi siyasətçilər eyni zamanda ictimai səhiyyə
sahəsində olan mütəxəssislərin tövsiyələrinə qarşı çıxırlar. Eyni zamanda, işgüzar dairələr, çətin
vaxtdan keçmələrinə köməklik göstərmək üçün
öz (lehlərinə) xeyirlərinə (azadlıqlar) istisnalar və
əhəmiyyətli subsidiyalar (təxirəsalınmaz yardım)
tələb edirlər. Hazırki vəziyyət siyasət, iqtisadiyyat
və digər aspektlərin kəsişməsini (nümunəsidir) əks
etdirir.
Pandemiya, ilk növbədə əhalinin ən həssas və
marjinal qruplarına təsir edən sosial bərabərsizlik
və sosial problemləri üzə çıxardı. Bu, böyük ehtimal ki, çoxölçülü yoxsulluq və bərabərsizliyin
əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb ola bilər.
Dünya Bankının təkrar nəzərdən keçirdiyi qiymətləndirmələr yoxsulluq içərisində yaşayanların sayının 2019-cu ilə nisbətən 70-100 milyon artaraq bu
rəqəmin 632 milyon olduğu və 1998-ci ildən bəri
yoxsulluğun ilk dəfə artdığını göstərəcək. Hesablamalara əsasən yoxsulluq içində yaşayan insanların
sayı çalışmaqlarına baxmayaraq 35 milyon olacaq.
COVID-19 pandemiyası əhalinin müəyyən
təbəqəsini əlverişsiz vəziyyətlə üz-üzə qoymuşdur. Məsələn, böhrandan əvvəl gənclər arasında
işsizlik yaşlı əhali ilə müqayisədə üç dəfə çox idi.
Dünyada hər dörd gənc işçidən üçü, qeyri-formal
sektorda çalışırdı, halbuki 25 və daha yuxarı yaşlı
şəxslər arasında bu rəqəm 60 % təşkil edirdi. Dünyada gənclərin təqribən beşdə biri və ya 267 milyon gənc əvvəl işləməmiş, təhsil almamış və ya
peşə hazırlığı keçməmişdirlər. Bu rəqəm, aşağı orta
gəlirli ölkələrdə gənc qadınlar üçün təxminən 40 %
təşkil edir.
Böhrandan əvvəl qadınların kişilər ilə müqayisədə üç dəfə çox ödənişsiz qayğı xidmətlərinə
cəlb olunması və pandemiya ilə əlaqədar izolyasiya
rejimi ilə bağlı həmin işlərin artması, qadınların
məşğulluq imkanlarının daha da məhdudlaşdırılması və bütün bunların fiziki və psixoloji stress
9
nişləndirilməsi, sosial dialoqun təşviqindən ibarətdir.
LƏ çərçivəsinə (2008-ci ilin dekabr ayında
keçirilmiş Əmək statistiklərinin 18-ci beynəlxalq
konfransında təsdiq edilib) 10 əsas element daxildir. Bu elementlər aşağıda qeyd olunanlardır: iş
tapmaq imkanı; adekvat qazanc və istehsal əməyi;
iş vaxtının layiqli davametmə müddəti; əmək, ailə
və şəxsi həyatın birləşdirilməsi; aradan qaldırılmalı
olan əmək; işin qorunub saxlanması ilə bağlı sabitlik vəəminlik; təhlükəsiz iş mühiti; sosial təminat;
və sosial dialoq, işçilərin və işəgötürənlərin nümayəndəliyi.
Layiqli əmək çərçivəsinin birinci elementi
olan “iş tapmaq imkanının” göstəricilərindən biri
“Qeyri- rəsmi məşğulluqdur”. BƏT-in 204 və P205
saylı Tövsiyələrində işçilərin və iqtisadi vahidlərin
qeyri- rəsmi iqtisadiyyatdan rəsmi iqtisadiyyata
keçməsi zərurəti vurğulanır.
Azərbaycanın Həmkarlar ittifaqları “rəsmi
məşğulluq yaxşı bir şeydir, bütün növ qeyri- rəsmiliklər isə deyil, çünki burada ÜDM-ün artım
templəri aşağı olur, iqtisadiyyat innovasiyaları
qəbul etmək qabiliyyətinə malik olmur, inkişaf etməkdəolan ölkələr geridə qalır və yoxsul olur, eyni
BƏT-in məlumatlarına görə, qeyri- rəsmi iqtisadiyyata dünyanın işçi qüvvəsinin yarısından çoxu
və bütün dünya üzrə mikro- və kiçik müəssisələrin
90%-dən çoxu daxildir. “Qeyri- rəsmi iqtisadiyyat”
ifadəsi çox böyük spektrli müxtəlif vəziyyətləri və
hadisələri ehtiva edir. BƏT-in qeyri- rəsmi iqtisadiyyat tərifinə yanaşmasına uyğun olaraq (BƏK-in
90-cı sessiyasının Qətnaməsi, 2002-ci il), qeyrirəsmi iqtisadiyyata “qanunvericiliyə və ya formalaşmış təcrübəyə uyğun olaraq rəsmi hüquqi müddəaların ehtiva etmədiyi və ya tam ehtiva etmədiyi
işləyən şəxslərin və ya iqtisadi vahidlərin bütün
iqtisadi fəaliyyət növləri” aiddir.
Təzə minillikdə qeyri- rəsmi sektora dair anlayış qavrayışı 1999-cu il tarixli Beynəlxalq əmək
konfransından götürülüb ki, bu Konfransda BƏT-in
yeni “Layiqli əmək” adlı gündəlikdə duran məsələsi elan edilmişdir.
Layiqli əmək (LƏ) özündə işçilərin hüquqları,
sosial təminat, keyfiyyətli məşğulluq və işçilərin
kollektiv nümayəndəliyi konsepsiyasını təcəssüm
etdirir ki, onun 4 əsas istiqamətləri iş yerlərinin yaradılmasının stimullaşdırılması, əmək hüquqlarına
dair zəmanətlərin verilməsi, sosial müdafiənin geQeyri- rəsmi iqtisadiyyat, qeyri- rəsmi məşğulluq. Məsələnin tarixi.
10
Əmək vəəhalinin sosial müdafiəsi nazirliyinin (AR
ƏƏSMN), AR Milli Sahibkarlar (İşəgötürənlər)
Konfederasiyasının (AR MSK), Dövlət peşə təhsili agentliyinin (DPTA), AR EA İqtisadiyyat İnstitutunun (AR EAİİ) nümayəndələrinin, müstəqil
ekspertlərin məruzələri dinlənmişdir. Qrup işləri,
müzakirələr aparılmış və sorğu- sual keçirilmişdir.
Lakin hər şey bu qədər asandırmı? İnsanların
beynində çoxlu suallar yaranır. Məsələn, işçilərimiz
rəsmi müqavilə ilə deyilən dərəcədə müdafiə olunurlarmı? Və qeyri -rəsmi işləyənlər, həqiqətənmi
yalnız götürür və cəmiyyətə heç nə vermirlər? Axı,
əməyi müasir meyarlara uyğun təsvir etsək, əsrlər
boyunca əmək qeyri- rəsmi olmuşdur. Ümumiyyətlə, bazarı qeyri- rəsmi işləyənlər “qurub”. Yalnız
XIX- XX əsrlərdə, sosial təminatların və pensiya
təminatının müəyyən edilməsi ilə, əməyin rəsmi və
qeyri- rəsmi olaraq bölgüsü yaranmışdır. Bazar bürokratlaşma və rəsmiləşmə dövrünə addım atdı ki,
bu isə qanunun aliliyi demək idi. Məhz həmin vaxt
qeyri- rəsmi təcrübəyə qarşı yeni qaydaya təhlükə
münasibəti yaranmışdır. Qeyri- rəsmilik inkişafdan
qalma əlaməti kimi qəbul edilməyə başladı. Buradan da vəziyyəti düzəltmək istəyi yaranır.
Bununla belə, qeyri- rəsmi işləyənlərə qarşı
alternativ “loyal” münasibət mövqeyi də mövcuddur. Belə ki, Britaniyalı antropoloq Kit Hart elmi
dövriyyəyə (1973-cü ildə) “qeyri- rəsmi sektor”
termini daxil etmiş və onu rəsmi işə qəbulun deyil,
işə görə rəsmi sektorda olan həmkarın səndən daha
çox əmək haqqı alır və s.” düşüncəsi aydın məsələ
hesab edir.
Biz BƏT-in (qeyri- rəsmi məşğulluğa qarşı
mübarizə ideoloqunun) mövqeyi ilə tamamilə razıyıq. Bu cür ciddiyyətin nəyəəsaslandığına dair müvafiq izahedici iş aparılır. Rəsmi məşğulluğun işçinin özü üçün də, cəmiyyət üçün də nəyə görə daha
yaxşı olduğunu izah edirik. Axı qanuni məşğulluq
işçinin hüquqlarını qoruyur (pensiyalar, xəstəlik
vərəqələri, işdənçıxma müavinətləri və s.), cəmiyyət isə vergiləri və həqiqi statistikanı əldə edir.
Qeyri -rəsmi fəaliyyət göstərənlər isə özləri dəəziyyət çəkir, cəmiyyətə də zərər verir, sanki nəqliyyat
vasitəsindən biletsiz istifadə edənlər: onlar ictimai
nemətlərdən “pulsuz” istifadə edirlər.
AHİK, BƏT ekspertlərinin dəstəyi və iştirakı
ilə, həmkarlar ittifaqlarının liderləri və aktivistlər
üçün bir sıra qeyri- rəsmi iqtisadiyyata və məşğulluğa həsr olunmuş seminar keçirmişdir. Bura
aşağıdakılar daxildir: “Qeyri- rəsmi iqtisadiyyatın
leqallaşdırılması: işçilərin məşğulluğu, həmkarlar
ittifaqının rolu və öhdəlikləri” (6- 7 mart 2018-ci
il), “Həmkarlar ittifaqının Azərbaycan Respublikasının qeyri- rəsmi iqtisadiyyatın leqallaşdırılması
üzrə tədbirlər planının və fəaliyyətinin reallaşdırılmasında rolu haqqında” (18- 19 oktyabr 2018-ci il)
və s.
Təşkilatçıların müraciətləri və AHİK, AR
11
ması tövsiyə edilmişdir (işləyənlərin sayı 5 nəfərə
qədər olduqda). Müvafiq olaraq, özünüməşğulluq
fəaliyyəti həyata keçirən hər bir fərd, tərifə əsasən,
qeyri- rəsmi sektora daxildir. Şəxsi istehlakı üçün
ev təsərrüfatında işləyənlər isə qeyri- rəsmi sektorda işləyənlər kateqoriyasına aid edilmir.
Lakin ölkələrin hamısı bu tövsiyələr altına
imza atmamışdır. Məsələn, bizim statistika, qeyri- rəsmi sektorun sərhəd dəyərlərini dəyişərək,
məsələyə yaradıcılıq nöqteyi- nəzərindən yanaşdı.
Bizdə fərdi mütəxəssisləri qeyri- rəsmi sektordan
istisna edirlər, bunun əsası olaraq isə onu göstərirlər ki, onlardan əksəriyyətinin lisenziyası var. Burada işsiz hesab olunan torpaq payları olan şəxslər
də yoxdur.
Bundan başqa, rəsmi sektorda da qeyri- rəsmi olaraq işə qəbul edilmiş işçilər var ki, onların
fəaliyyəti dövlətin nəzarətindən kənarda qalır. Bu
xətanı 2003-cü ildə düzəltməyə çalışdılar. Həmin
vaxt, növbəti əmək statistiklərinin konfransı “qeyri -rəsmi məşğulluq” anlayışından istifadə etməyi
və bu anlayışa əmək hüququ normaları ilə müdafiə olunmayan bütün iş yerlərini daxil etməyi təklif
etmişdir. Qanuna uyğunluğu əsas amil kimi qəbul
edən bu yanaşma”leqalist” yanaşma adı almışdır.
Lakin burada da problemlər ortaya çıxdı. Məsələ
burasındadır ki, iş yeri qanunvericiliyin müəyyən
bölmələrinə uyğun olsa da, onun digər bölmələri ilə
ziddiyyət təşkil edə bilər. Tutaq ki, işçi rəsmi olaraq
qeydiyyata alınıb, lakin əmək haqqının bir hissəsini
“zərfdə” alır. Lakin “pis” və “yaxşı” iş yerlərinə hər
iki sektorda rast gəlmək olar.
Tədqiqatlar göstərir ki, işə qəbul edilmiş orta
statistik qeyri- rəsmi işçi rəsmi sektordakı həmkarından əhəmiyyətli dərəcədə geridə qalır. Qeyrirəsmi olaraq işə qəbul edilmiş işçilərin qazancındakı itkilər, əksər hallarda, qeyri- rəsmilik faktı ilə
deyil, insan kapitalının aşağı olması ilə izah olunur.
Qeyri -rəsmi işləyənlər arasında, korporativ sektorla müqayisədə, gənclər, kənd sakinləri, zəif təhsilli, qeyri- qanuni miqrantlar və s. daha çox olur. Bu
xüsusiyyətlər, qeyri- rəsmiliklə heç bir əlaqə olmadan, əmək haqqını aşağı doğru dartır.
Qeyri- rəsmi işləyənin “üzə çıxmaq” ehtimalı
varmı? Əmək bazarı seqmentasiya olunub, yoxsa
inteqrasiya?
Qeyri -rəsmi işə qəbul güclü burulğan zonasıdır və burada işsizliyə atılmaq ehtimalı böyük
olur. Rəsmi olaraq işə qəbul edilmiş işçi uzun illər
işsizliyin alternativi (həyatda qalma üsulu kimi)
hesab etmişdir (Qananın paytaxtı Akkra misalında)
ki, burada sosial normalar və şəbəkə öhdəlikləri
davranışı nizama salır. Qeyri- rəsmi işləyənlərin
kökünü kəsmək əvəzinə başqa, daha real proqram
təklif edilmişdir – rəsmi və qeyri -rəsmi məşğulluğun nisbətini optimallaşdırmaq.
Qeyri- rəsmiliyin təbiətinə əks nöqteyi- nəzərlər də mövcuddur. Məsələn, Peru iqtisadçısı Ernando de Soto (Peru misalında) hesab edir ki, hətta
aktiv şəkildə böyüyən iqtisadiyyat belə qeyri- rəsmiliyin artmasına səbəb ola bilər. Səbəb qanuna
tabeçilik üzrə hədsiz dərəcədə yüksək xərclər təyin
edən institutların keyfiyyətindədir. Qeyri -rəsmi işləyənlər, sırf rasionallıq səbəbi ilə, qanuna əhəmiyyət verməməyə üstünlük verirlər: qanuni məkana
daxil olma (firmanı qeydiyyatdan keçirərək, patent
alaraq və s.) və orada qalmanın qiyməti (vergilər,
gömrük yığımları və s.) yüksək olduğu, dövlət xidmətlərinin keyfiyyəti isə aşağı olduğu halda, qeyrirəsmi işləyənlər “kölgəyə” doğru qaçacaq, bununla
da öz qarşılıqlı əlaqə qaydalarını yaradacaqlar. O
(Ernando de Soto), qeyri- rəsmiliyi rəsmi normaların mükəmməl olmadığının göstəricisi kimi təfsir
etməyi təklif etmişdir.
Yoxsulluq, iqtisadiyyatın inkişafdan qalması
və ya pis qanunlar, effektiv olmayan dövlət aparatı – qeyri- rəsmiliklərin izah olunmasının əsas iki
ənənəsi bunlardır. Yəni, Qeyri- rəsmi sektor rəsmi
işə qəbulun deyil, işsizliyin alternatividir.
Problemə nə qədər dərin dalsaq, onun həll
edilməsi üzrə işi o qədər səriştəli şəkildə aparmaq
olar. Aydın olmuşdur ki, “Qeyri -rəsmi sektorda
məşğulluq” və “qeyri- rəsmi məşğulluq” oxşar sözlərdir, lakin mənaları fərqlidir. Birinci halda, müəssisənin, digər halda isə iş yerinin xüsusiyyətləri
nəzərə alınır. 1993-cü ildə, Əmək statistiklərinin
XV beynəlxalq konfransı qərar qəbul etmişdir ki,
qeyri- rəsmi sektorda məşğulluq müəssisələrin xüsusiyyəti ilə ölçülməlidir.
Bu yanaşmanın “istehsal” yanaşması adını alması məntiqlidir. Yəni, qeyri- rəsmi sektor dedikdə, müəssisələr nəzərdə tutulur. Müəssisənin qeyrirəsmi sektora aid edilməsi üçün əsas onun ölçüləri
və (və ya) qeydiyyatın mövcudluğu olmuşdur. Lakin qeydiyyat haqqında məlumatların həmişə əlçatan və səhih olmadığına görə, qeyri- rəsmi sektor
tərifi müəssisədəki işçi sayına gətirildi. Rəsmi və
qeyri- rəsmi sektorlar arasında “hüdudun” qoyul-
12
cür şəraitdə, rəsmi məşğulluğun “elitarlığı” şübhə
altına düşür.
Buradan qeyri- rəsmiliyə qarşı yürüşlərin zəruri olduğu barədə yanlış bir nəticəyə gəlmək olar.
Ekspertlərin fikrincə, bu zaman uğurun əldə edilməsi çətin məsələdir. Qeyri- rəsmi aləmin taleyi
cəza məntiqi ilə həll olunmur, lakin “üzdə”, korporativ məşğulluq seqmentində baş verən proseslərdən asılıdır. Azərbaycanda müəssisə və təşkilatlarda məşğulluq üstünlük təşkil edir. Və, qanun aliliyi
zonaları kimi rəsmi məşğulluğun inkişaf etdirilməsi üçün şərait yaradılsa, əmək müqaviləsinə malik
olmağın prestiji artırılsa, qeyri- rəsmi məşğulluqla
bağlı vəziyyət dəyişəcək.
boyunca bir işəgötürənin yanında çalışırsa, qeyrirəsmi işçidə hər şey əksinə olur. “Üzdə” fəaliyyətin
sabitliyi də, qazancı da daha yüksək olur ki, bu da
qeyri- rəsmi işçiləri “kölgədən” çıxış yolları axtarmağa motivasiya edir. Lakin rəsmi sektora keçid
ehtimal olunsa belə, bu keçid çətinləşdirilib, çünki
əlverişli biznes mühiti həmişə korporativ sektorun
genişləndirilməsini blok etmir.
Bundan əlavə, əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməsinin bəyan edilən üstünlükləri həmişə işçilərin gözündə dəyərə malik olmur ki, bu
da nəzərdə tutulan normaların yerinə yetiriləcəyinə dair zəmanətlərin zəif olması ilə əlaqədardır.
Adətən, burada işəgötürənin iradə ifadəsi qanun
hərfindən daha böyük əhəmiyyətə malik olur. Bu
13
itində, məhz bu sektor potensial işsizlərə müəyyən
sosial dəstəyi təqdim edir. Xüsusi olaraq, bu sektor işini itirənlərə qazanc əldə etmək və yoxsulluğa
doğru düşməkdən qaçmaq, büdcəyə güclü təzyiq
görmüş dövlətə isə işsizlik müavinətlərinə qənaət
etmək imkanı verir. Nəhayətində, qeyri- rəsmi sektor subyektlərinin gəlirləri iqtisadiyyatda ümumi
tələbat elementini təşkil edir vəəsasən rəsmi sektor
çərçivəsində sərf edilir.
Qeyri- rəsmi sektor həmçinin bir növ sahibkarlıq inkubatoru qismində çıxış edir, yəni ora daxilolmanı və öyrənməni təmin edir. Kiçik biznesə
girişin bir sıra inzibati və digər baryerlərlə bağlandığı şəraitdə, məhz qeyri- rəsmi sektor onlardan
yan keçməyə və ya xərcləri azaltmağa imkan verir. Daha geniş mənada, yeni peşələrə keçid açaraq
və yeni bacarıqları nisbətən “ucuz” qiymətəəldə
etməyə imkan verərək, bu sektor sosial, əmək və
peşə mobilliyinin əhəmiyyətli mexanizmidir. Yerini möhkəmləndirərək, bu cür sahibkarlıq və özünüməşğulluq nəticədə rəsmiləşə və üzə çıxa bilər.
Azərbaycanda qeyri- rəsmi işləyənlər çoxdurmu? Mövcud halların və şərtlərin müxtəlifliyinin
nəzərə alınması ilə, effektiv və hərtərəfli siyasi tədbirləri hazırlamaq üçün, sadəcə hakimiyyət üçün
deyil, həmkarlar ittifaqları üçün də, bu məsələlər
üzrə məlumatlara malik olmaq son dərəcə əhəmiyyətlidir. Lakin bizdə də dəqiq məlumatlar mövcud
deyil.
Aydınlaşdırmağa çalışaq. Hüquqi şəxs statuslu müəssisələrdə, təşkilatlarda iş rəsmi sektorda
iş kimi təsnifləndirilir. Qalan hər şey qeyri- rəsmi
sektora aiddir. Daha dəqiq desək: fermer təsərrüfatlarında, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq sahəsində, fiziki şəxslərlə muzdlu olaraq, fərdi əsaslarla
iş, habelə, ev təsərrüfatlarında satış üçün məhsulların istehsalı. Başqa cür desək, qeyri- rəsmi sektorun tanınmasının əsas meyarı hüquqi şəxs qismində
qeydiyyatın olmamasıdır. Qeyd edək ki, bu cür olan
halda, fəaliyyətin qeydiyyata alınıb- alınmadığı heç
də əhəmiyyət kəsb etmir. Tutaq ki, bir fermer qeydiyyata alınıb və vergi ödəyir, digəri isə qanundan
qaçır. Lakin bunların hər ikisi qeyri- rəsmi sektora
düşür. Həmçinin işi olanların sayına əsasən müəssisənin ölçüsü də əhəmiyyət kəsb etmir.
Yəqin ki, hər kəs yekdil olaraq düşünür ki,
kölgə iqtisadiyyatı, ümumilikdə mənfi bir haldır
və onun iqtisadiyyatdakı payı (ÜDM-də, əhalinin
gəlirlərində və ya məşğulluqda) nə qədər çoxdursa,
bu iqtisadiyyat və, ümumilikdə, cəmiyyət üçün o
qədər pisdir. Eyni zamanda, qeyri- rəsmi sektorun
bu cür birmənalı qiymətləndirməsini ədalətli adlandırmaq olmaz. Qeyri -rəsmi sektorun (QS) öz müsbət və mənfi cəhətləri var ki, bu cəhətlərin balansı o qədər də birmənalı deyil və bir çox hallardan
asılıdır. Ümumilikdə, təxmin etmək olar ki, onun
iqtisadiyyatdakı payı artdıqca (müəyyən hüduddan
çox), mənfi cəhətlər müsbət cəhətlərdən çox ola
bilər. Əksinə, müəyyən miqyasda, QS zəruri olur.
Əlbəttə ki, qeyri- rəsmi sektorda əhəmiyyətli
miqyasda olan məşğulluq bir sıra sosial və iqtisadi
problemləri davam etdirir. Buradakı fəaliyyətdən
əldə olunan gəlirlərdən vergi tutulmur, buna görə
büdcələr və sosial fondlar əhəmiyyətli məbləğdə
vəsaitlərdən məhrum edilir. Bu sektorun məhsuldarlığı az olduğuna görə (zəif kapital həcmi və
primitiv texnologiyaların üstünlük təşkil etməsi
səbəbi ilə), onun inkişafı, resursların qeyri- rasional ayrılmasından ibarət olmaqla, ümumilikdə iqtisadi artımı ləngidə bilər. Qeyri -rəsmi məşğulluğun inkişafı, bir qayda olaraq, onsuz da həddindən
çox olan gəlir bərabərsizliyini artırır. Bu sektorda
işləyənlərin əmək hüquqları qanun tərəfindən heç
cür qorunmur. Burada işləyənlər çox zəif və müdafiəsiz, bir çox əmək hüquqlarından və bütün sosial
imtiyazlardan məhrum vəziyyətə düşürlər. Bütün
kölgə gəlirlərində olduğu kimi, bu sektorda dövriyyədə olan bütün nağd vəsaitlər korrupsiyanı və
cinayətlərin sayını qidalandıra bilər. Lobbi təşkilatlarını yaratmaq və ya siyasi- iqtisadi maraqlarını
qorumaq imkanına malik olmayaraq, qeyri- rəsmi
sektorun işçiləri siyasi prosesdən xaric edilmiş
olurlar. Bu sektorun miqyası nə qədər əhəmiyyətli olarsa, onun mənfi nəticələri özünü o qədər çox
büruzə verə bilər.
Lakin qeyri- rəsmi sektor, həddindən artıq deyilsə, inkişaf etməkdə olan və ya keçid iqtisadiyyatı üçün özünün sözsüz müsbət tərəflərinə malikdir.
Dövlətin işsizlikdən effektiv müdafiəni təmin edə
bilmədiyi ölkələrdə dərin və ya uzun resessiya şəraQeyri- rəsmi iqtisadiyyat sektoru – müsbət və mənfi cəhətləri
14
yüzillikdə əmək sahəsi böyük dəyişikliklərə məruz
qalır. Məlumdur ki, robot texnikasının inkişafı, istehsalatın avtomatlaşdırılması və yeni texnologiyaların tətbiq edilməsi əmək bazarının inkişafında
həlledici rol oynayır. Cənubi Koreyada hər 10 min
işçinin payına 478, Yaponiyada 315 robot, Almaniyada 292, ABŞ-da 164 robot düşür və bu göstərici
sürətlə artır. Hətta insan resurslarının artıqlığı ilə
fərqlənən Çində belə, bu sahədə ən yüksək artım
müşahidə olunur. Dəyişiklik prosesi o qədər sürətlə və o qədər böyük miqyasda gedir ki, artıq əmək
sahəsinin transformasiyasına səbəb olur. Bundan
əlavə, təəssüflər olsun ki, bu transformasiya dəyişikliklər vektorunun sosial ədalətin təmin edilməsinə deyil, əksinə istiqamətlənməsi şəraitində baş
verir.
Qlobal iqtisadiyyatda istehsalat güclərinin insanların tələbatlarını təmin etməyə və yoxsulluğu
aradan qaldırmağa imkan verdiyi halda, iqtisadiyyatın daxili mexanizmləri kütləvi işsizlik və natamam məşğulluq doğurur, geniş miqyaslı izolyasiyaə səbəb olur. Son 40 il ərzində, inkişaf etmiş
ölkələrdə, əməyin ÜDM-dəki payı 75 faizdən 65
faizədək azalmışdır. Lazımı sosial müdafiə dünya
əhalisinin sadəcə 27 faizini ehtiva edir. Son 25 il ərzində, beynəlxalq miqrasiya 50 faizdən çox atmışdır və hal- hazırda 232 milyon kişi və qadını ehtiva
edir. Onların əksəriyyəti qəbul edildikləri ölkələrdə
yüksək işsizlik səviyyəsi ilə və tam sosial müdafiəsizliklə, bir sıra hallarda isə açıq ksenofobiya ilə və
irqçiliklə qarşılaşır.
BƏT tərəfindən müzakirə üçün əməyin gələcəyi üzrə təklif olunan mövzular əmək sahəsinə yeni
texnologiyaların inkişaf etməsi, demoqrafik perspektivlər, təhsil imkanlarının genişlənməsi kontekstində daha geniş şəkildə baxmağa və bu sahədə
baş verə biləcək mümkün dəyişikliklərə müstəqil
mövqe formalaşdırmağa imkan verir.
“Əməyin gələcəyi” konsepsiyasından irəli
gələn təşəbbüslər, xüsusilə də, dayanıqlı insan inkişafının təmin edilməsi məsələləri, müzakirələrin mərkəzində və milli səviyyədədir. Azərbaycan
hökuməti ilə BƏT arasında 2016- 2020 illər üzrə
imzalanmış layiqli əmək üzrə dövlət proqramı sosial inkişaf naminə əhəmiyyətli hədəflərin reallaşdırılmasına xidmət edən növbəti addımdır. Dövlət
proqramının üstünlükləri beynəlxalq normalar və
6 fevral 2018-ci ildə, Bakıda “Əmək sahəsinin
gələcəyi, dayanıqlı inkişaf, həmkarlar ittifaqının
tapşırıqları və perspektivləri” mövzusunda Beynəlxalq əmək təşkilatı (BƏT) tərəfindən, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı Konfederasiyası (AHİK) ilə
birgə təşkil edilmiş beynəlxalq konfrans baş tutdu.
AHİK sədri Səttar Mehbalıyev, VERS Prezidenti İrakli Petriaşvili, BƏT Moskva Bürosunun
mütəxəssisi Qoça Aleksandriya konfransda çıxış
edərək, öz təşkilatlarının konfransda müzakirə olunan mövzu üzrə mövqelərini izah etdilər.
Qeyd edilmişdir ki, dünyada baş verən ictimai,
siyasi və sosial ziddiyyətlərin fonunda, 200 milyondan çox işsiz, ekoloji və təbii sərvətlərin istifadəsi
və tükənməsi problemi, insan həyatı üçün yarana
biləcək təhlükələrin öhdəsindən gəlmək ideyası
bəşəriyyətin gələcək konsepsiyasının əsasını təşkil
edir. Bu kontekstdə Beynəlxalq əmək təşkilatının
baş direktoru Qay Rayder tərəfindən BƏT-in 104-
cü sessiyasında irəli sürülmüş “Əməyin gələcəyi”
konsepsiyası və bu təşəbbüs ətrafında qlobal müzakirələrin aparılmasına çağırış böyük əhəmiyyətə
malik olacaq. Əminliklə qeyd etmək olar ki, yeni
Əmək sahəsinin gələcəyinə dair yüzilliyin təşəbbüsü
15
“Əməyin gələcəyi” təşəbbüsü Sosial və iqtisadi məsələlər üzrə üçtərəfli komissiya tərəfindən müzakirə edilmişdir. Bu təşəbbüsün geniş müzakirələrinin aparılması üçün, milli prioritetlərə əsaslanan
dörd mövzu müəyyən edilmişdir – “Demoqrafik vəziyyətin və miqrasiya proseslərinin əmək bazarına
göstərdiyi təsir”, “Texnoloji inkişafın əmək bazarıəmək münasibətləri sahəsində əsas prinsiplərin
və hüquqların təşviqindən, sosial dialoqun inkişafından, effektiv aktiv əmək bazarı proqramlarının
reallaşdırılması vasitəsilə məşğulluğun artırılmasından, sahibkarlıq imkanlarının genişləndirilməsindən və sosial müdafiə sisteminin gücləndirilməsindən ibarətdir.
16
kil edilməsi. Bu planın icrası nəticəsində, qarşıda
qeyri- rəsmi olaraq işləyənlərdən 1 milyon nəfəri
rəsmi sektora cəlb etmək məqsədi qoyulmuşdur.
Tədbirlərin həyata keçirilməsində bilavasitə olaraq
Azərbaycan həmkarlar ittifaqı konfederasiyasının
iştirak etməsi nəzərdə tutulub.
Azərbaycan Respublikasında məşğulluq və
əmək bazarı sahəsində həyata keçirilən islahatlar
nəticəsində əldə edilmiş uğurları nəzərə alaraq, bizim ölkəmiz BƏT tərəfindən 2030-cu il üzrə Gündəlikdə duran məsələnin icrası regionu üzrə fokusölkə olaraq seçilmişdir.
Bununla bağlı olaraq, 21 may 2018-ci ildə,
Bakıda, BƏT-in baş direktoru Qay Rayderin iştirakı ilə, “Dayanıqlı inkişaf məqsədlərinə doğru, dayanıqlı inkişafın və layiqli əməyin təbliğ edilməsi”
mövzusunda Dayanıqlı inkişafın 8-ci məqsədinə
həsr olunmuş beynəlxalq konfrans baş tutdu. Azərbaycan həmkarlar ittifaqı konfederasiyası bu konfransın işində bilavasitə olaraq iştirak etmiş və öz
layiqli töhfəsini vermişdir.
Konfrans işini “Gələcək əmək sahəsi, dayanıqlı inkişafın və sosial ədalətin təmin edilməsi
nöqteyi- nəzərindən”, “Əməyin beynəlxalq standartlarına riayət edilməsi kontekstində, layiqli
əmək şəraitinin dəstəklənməsi üzrə yeni metodlar”,
“Sosial dialoqun əmək sahəsində baş verən dəyişikliklərə effektiv təsir metodu kimi əhəmiyyəti”
mövzularında seksiya iclasları ilə bitirdi.
21 may tarixində Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyev Beynəlxalq əmək təşkilatının baş direktoru Qay Rayderin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətini qəbul etmişdir. Azərbaycana ilk
dəfədir səfər etdiyini qeyd edən Qay Rayder vurğulamışdır ki, bu səfərə görə çox şaddır, Prezident
İlham Əliyevin inauqurasiya mərasimindəki çıxışını diqqətlə izləyib və bu çıxışda sosial məsələlərlə,
əhalinin rifahının gələcəkdə yaxşılaşdırılacağı ilə,
onun sosial təminatının təmin edilməsi ilə, iş yerlərinin yaradılması ilə bağlı olaraq deyilən fikirlər
çox böyük marağa səbəb olmuşdur və əhəmiyyət
kəsb edir. Başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin
Azərbaycanla uğurlu əməkdaşlıqda olduğunu vurğulayan Qay Rayder bu səfərinin əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə öz töhfəsini verəcəyinə ümid
bəslədiyini bildirdi.
Təbriklərə və xoş sözlərə görə təşəkkürünü
bildirən Prezident İlham Əliyev Bakıda Dayanıqlı
inkişaf məqsədlərinə doğru gedən yolda davamna və məşğulluğa göstərdiyi təsir”, “Layiqli əməyin cəmiyyətin rifahının inkişafında oyandığı rol”
və “Təhsil və tədrisin əmək bazarının inkişafında
oynadığı rol”. Bu mövzuların Azərbaycanda əmək
sahəsinin perspektivləri kontekstində müzakirələri
müvafiq dövlət orqanlarının, sosial tərəfdaşların,
elmi və təhsil müəssisələrinin, mülki cəmiyyətin və
beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı
ilə baş tutmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Sərəncamları ilə təsdiq edilmiş milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritələrində əsas strateji
məqsədlər və prioritetlər kimi Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabətədavamlı işçi qüvvəsi ilə təmin
edilməsi, əmək bazarında çevik siyasətin reallaşdırılmasını təmin edən institutlar vasitəsilə sosial
dialoqun inkişaf etdirilməsi, inklüziv məşğulluğun
artırılmasına nail olunması, habelə, əmək resurslarının effektiv şəkildə istifadə edilməsi nəticəsində
əmək məhsuldarlığı səviyyəsinin artırılması, əmək
hüquqlarının və zəmanətlərinin effektiv müdafiəsinin təmin edilməsi müəyyən edilib.
Bu sahədə dövlət orqanları arasında koordinasiya olunmuş siyasətin həyata keçirilməsi
məqsədilə, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
“Azərbaycan Respublikasında əmək münasibətlərinin tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə əlavə
tədbirlər haqqında” 17 mart 2017-ci il tarixli Sərəncamı ilə, Əmək münasibətlərinin koordinasiyasının
təkmilləşdirilməsi üzrə komissiya, işçi qrupları və
Qeyri -rəsmi məşğulluqla mübarizə üzrə mərkəz
yaradılmışdır. Komissiyanın tərkibinə, icra orqanlarının rəhbərləri ilə yanaşı, həmçinin Azərbaycan
Həmkarlar İttifaqı Konfederasiyasının sədri və
Milli Sahibkarlıq (işəgötürənlər) Konfederasiyasının prezidenti daxil edilib.
Ölkə Prezidentinin yuxarıda qeyd olunan
Sərəncamına uyğun olaraq, yeni “Azərbaycan Respublikasında qeyri- rəsmi məşğulluğun qarşısının
alınması üzrə tədbirlər planının” təsdiq edilməsi
haqqında 9 oktyabr 2017-ci il tarixli Sərəncam imzalanmışdır.
Tədbirlər planı 5 bölmədən ibarətdir: normativ hüquqi aktların təkmilləşdirilməsi; inzibatçılığın təkmilləşdirilməsi; qeyri- rəsmi məşğulluğun
qarşısının alınması; monitorinq və qiymətləndirmə
sisteminin təyin edilməsi; qeyri- rəsmi məşğulluq
haqqında məlumat verilməsi və təşviqat işinin təş-
17
– iş sferasının idarə olunması (dövlətin həmkarlar ittifaqları və işəgötürənlərlə qarşılıqlı münasibətinin olması daxil olmaqla).
BƏT-in hazırki məsələyə ümumi konseptual yanaşması:
– iş sferasının beynəlxalq rəhbərliyi beynəlxalq əmək normaları, BƏT Konvensiyaları və
Tövsiyələrini formalaşdırır;
– milli səviyyədə güclü demokratik və müstəqil
sosial tərəfdaşlar arasında etibarlı dialoq prinsipial
olaraq vacibdir.
Həmçinin, məşğulluq idarələri, əmək müfəttişliyi, -texniki peşə məktəblər, əməyin mühafizəsinə nəzarət edənorqanlar və s. kimi qurumların
rolu vacibdir.
Gələcək əmək bazarı necə olacaq?
Hər şeydən əvvəl, işçilərə, bütün sosial qruplara, demək olar ki, bütün peşələrə çağırış göndəriləcəkdir. Bu, texnoloji inqilab olaraq, əməyin
səmərəliliyi və məhsuldarlığı sahəsində irəliləyişlərə gətirib çıxaracaq texnologiyaların birləşdirilməsi ilə xarakterizə olunacaqdır. Beləistehsal aşağı
keyfiyyətli işçi qüvvəsi deyil, yüksək keyfiyyətli
mütəxəssislər tələb edir
Bu vəziyyətdə insana hansı yer ayrılıb?
Əlbəttə ki, məşğulluğun strukturu dəyişəcək
və işsizlik artacaq. Bu, sosial bərabərsizliyin dərinləşməsinə gətirib çıxaracaqdır. Mühəndis, texniki
işçilərə və yüksək ixtisaslı işçilərə tələbat artacaq.
Yuxarıda göstərilənlər istehsal münasibətlərinin
yeni formalarının yaranmasın gətirib çıxaracaq və
nəticədə işəgötürənlər ilə işçilər arasında yeni münasibət formaları və buna müvafiq olaraq, , işəgötürənlər və həmkarlar ittifaqlarına ehtiyac olacaq.
Sual yaranır – onsuz da başlamış texniki
inqilab haradasa yeni layiqli iş yerlərinin yaradılmasına təkan verəcək və ya işsizliyi artıracaqmı?
Məşğulluq problemləri üzrə dünyəvimərkəzlər, yeni texnologiyaların tətbiqi ilə ənənəvi sənaye sahələrində belə əmək ehtiyatlarının sərbəst
olacağını iddia edirlər (hazırda neft-qaz və enerji
kompleksi, səhiyyə, təhsil sahələri üzrə nümunələr
göstərilə bilər).
Azərbaycanda bu insanların hara gedəcəyi
araşdırılmalıdır?
Dünya statistikasına görə, onlar xidmət sektoruna, özəl tibb mərkəzlərinə, özəl təhsil müəssisələrinə və digər iş sahələrinə üz tuturlar. Buradan belə
lı inkişafın və layiqli əməyin təbliği mövzusunda
keçirilən Beynəlxalq konfransın əhəmiyyətini qeyd
etdi. Dövlət başçısı qeyd etdi ki, son illər ərzində,
Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına, o cümlədən, əhalinin əmək və sosial təminatına yönəlmiş
əhəmiyyətli iş görülür, xüsusilə də, işsizliyin tez
bir zamanda azaldılması sahəsində böyük uğurlar
əldə edilib. Prezident İlham Əliyev qeyd etmişdir
ki, Azərbaycan üçün ənənəvi olan, sürətli iqtisadi
inkişaf nəticəsində baş verən demoqrafik artımla bağlı olaraq, ölkə qarşısında gələcəkdə yeni iş
yerlərinin yaradılması kimi əhəmiyyətli tapşırıq
var. O, bildirdi ki, bu istiqamətdə müvafiq tədbirlər görülür. Beynəlxalq əmək təşkilatı ilə Azərbaycan arasındakı əməkdaşlığın əhəmiyyətinə toxunan
dövlət başçısı bu əməkdaşlığın uğurla davam etdiriləcəyindən əmin olduğunu bildirdi.
İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müasir informasiya, kommunikasiya sistemlərinin və digər
növ elmi- texniki tərtibatların geniş şəkildə istifadə
edilməsi məşğulluq sahəsində bir çox yeni çətinliklərin yaranmasına səbəb olmuş, dövlət, mülkiyyətçilər (sahibkarlar) və işçilər qarşısında işçi qüvvəsinə
olan tələbatın kəmiyyət və keyfiyyət parametrlərinin
dəyişməsi ilə bağlı olan bir sıra ciddi problem yaratmışdır.
Azərbaycanın Həmkarlar İttifaqları BƏT-in
“Əmək Sferasının Gələcəyi” Təşəbbüsünü müzakirə
etməklə bunun əsas mövqelərini dəstəkləyir və aşağıdakıları müdafiə edir:
– yüksək keyfiyyətli iş yerlərinin qorunması və
yaradılması;
– ölkədə qeyri-formal məşğulluq faizində azalma;
– çalışan bir insanın yaşayış minimumuna qədər
minimum əmək haqqının əldə edilməsi və s.
Əmək Sferasının Gələcəyi ilə əlaqədar BƏT-in
təqdim etdiyi Təşəbbüsə lazımi struktur vermək və
nəticələr əldə etmək üçün BƏT aşağıdakı dörd istiqamətdə yüzillik dialoqların qurulmasınıtəklif etmişdir:
– əmək və cəmiyyət;
– hamı üçün layiqli iş yerləri (2030-cu ilədək
dünyada 600 milyon yeni iş yeri olması nəzərdə tutulut. Əsas mənbələr “yaşıl iqtisadiyyat” və xidmət
sektorudur);
– əməyin və istehsalın təşkili (t hüquqi baza, işçi
qüvvəsinin məşğulluğunun yeni formaları, əmək münasibətlərinin fərqli xarakteri);
18
texnologiyalara əsaslanan istehsal dövriyyəsi olan
müasir təsərrüfatların inşası davam etdirilir.
Əmək və istehsalın təşkilində olan yeni texnologiyaların, və baş verən dəyişikliklərin əmək münasibətləri sahəsindəki dəyişikliklərə və aşağıdakı
yeni məşğulluq formalarının yayılmasına səbəb
olacağını da nəzərə almaq lazımdır: platformada
məşğulluq, çevik məşğulluq formaları və iş qrafikləri, müvəqqəti işə götürmə, məsafədən (onlayn)
işləmək və s. kimi iş imkanları yaranacaq.
Qarşıdan gələn sənaye inqilabı, hüquqlar və işçilərin əməyinin və iqtisadi maraqlarının mühafizəsinə dair öhdəliklərdən başqa, həmkarlar ittifaqının
bütün fəaliyyət sahələrinə təsir edəcək və onları
dəyişəcək. Əmək haqqı alan işçilər üç kateqoriyaya ayrılacaq: yüksək gəlirli peşəkar mütəxəssislər
və aşağı gəlirli işçi qüvvəsi. Orta kateqoriyada , bu
gün respublikadakı həmkarlar ittifaqı üzvlüyünün
əsasını təşkil edən orta gəlirli, monoton peşələrdə
məşğulluq səviyyəsi aşağı düşəcək.
Bu baxımdan, həmkarlar ittifaqlarının ali
məqsədinə – BƏT tərəfindən elan edilmiş sosial
ədalətə nail olmaq üçün respublikada və sektorial
səviyyələrdə iş sferasının gələcəyi üçün xüsusi tövsiyələrin hazırlanması prosesinin iştirakçısı olaraq
respublikada qalmalı olduğumuzu unutmamalıyıq.
çıxır ki, gələcəkdə iqlim və təbii üstünlüklərimizi
nəzərə alaraq, bütün turizm, kurortologiya növlərini, , müxtəlif növ regional mehmanxana sənayesini
inkişaf etdirməliyik (çox kompleksli otellər, ailəvi
mehmanxanalar, ferma evi ı və s.). Yəni, bu sistemi
yalnız işəgötürənlər üçün qazanc obyekti kimi deyil, həm də təlim keçmiş mütəxəssislər üçün yeni
layiqli iş yerləri olaraq nəzərə alaraq xidmət sektorunda yüksək səviyyədə xidməti təmin etməliyik.
Bu iş şəhərdə olduğu kimi, həm də respublikanın
bölgələrində təşkil edilə bilər və zəruridir.
Azərbaycanda hansı tədbirlər görülmüşdür?
Bəzi Nazirliklərimizin, Dövlət Komitələrimizin və Şirkətlərimizin veb saytlarında müxtəlif
sənaye sahələrində olan peşələrin inkişaf perspektivlərinə dair məlumatlara baxsaq, bu gün çox aktual olan bir çox peşələrin gələcəyi barədə bir-birinə zidd fikirlərə rast gəlmək mümkündür.. Başqa
sözlə, üzərində işləyəcəyimiz bir çox məsələlər var.
Həm bu gün, həm də gələcəkdə yeni və perspektivli peşələrin siyahısına ehtiyacımız var. Azərbaycanda rəqəmsal texnologiyaların sənayedə və kənd
təsərrüfatına tətbiqi ilə rəqəmsal sənayenin inkişafı istiqamətində ciddi işlər aparılır, müasir sənaye
texnoloji parklarının, sektorlar üzrə maddi-texniki
mərkəzlər, regional kənd təsərrüfatı müəssisələri,
xüsusi təlim keçmiş kadrların çalışdığı yeni yüksək
19
da çalışan kişilər 32 % olsa da, qadınlar42 % təşkil edir. Gender göstəriciləri üzrə fərq qadınların
kişilərlə müqayisədə bir qayda olaraq daha çox
istehsal və ya topdan/pərakəndə satış sektorunda
çalışdığı daha yüksək gəlirli ölkələrdəöz əksini
tapmışdır. .
Karantin tədbirlərindən əziyyət çəkənlərin əksəriyyətinin qeyri-formal sektorda çalışanların olduğuna dair ən azı iki əsas səbəb vardır:. Birincisi,
sektorla bağlıdır; belə ki, çox sayda qeyri- rəsmi
işçinin çalışdığı sektorlara daha ciddi zərər gördü
. İkincisi isə müəssisənin ölçüsü ilə əlaqədardır:
Qeyri-formal iqtisadiyyat sahələrində çalışan 2
milyard işçinin çoxu özməşğulluqda və ya işçi
sayı 10 nəfərdən az işçinin olduğu kiçik müəssisədə fəaliyyət göstərirlər və bu müsəssisələr zərbəyə
daha az dayanıqlı olur .
İqtisadiyyatın qeyri-formal sektorunda fəaliyyət göstərən 2 milyard işçi və ya sahibkarların
əksəriyyəti üçün işin dayandırılması və ya onlayn
fəaliyyət göstərmək problemin həlli yolu deyil.
Evdə qalmaq iş yerini itirmək deməkdir. Əksər
insanlar üçün isə mövcudluğunu itirmək deməkdir.
Acından və ya virusdan ölmək qeyri-formal sektorda çalışan insanların qarşılaşdığı həqiqi dilemmadır.
Yalnız 2020-ci ilin aprel ayına qədər olan
vəziyyətə görə, COVID-19 pandemiyasına görə
qeyri-formal iqtisadiyyatda çalışantəqribən 1,6
milyard işçi əziyyət çəkmişdir , bu da onların gəlirlərinin 60 % azalmasına gətirib çıxarmışdır. Qeyri-rəsmi iqtisadiyyatda çalışan, təqribən 1,1 milyard işçi tam izolyasiya rejiminin hökm sürdüyü
ölkələrdə yaşayır və çalışır , bundan başqa, 304
milyon insan qismən izolyasiya rejiminin tətbiq
olunduğu ölkələrdədir. Bu işçilərin hamısı birlikdə ümumi qeyri-formal məşğulluğun 67 %-ni təşkil edir.Sektorial risklərin, məşğulluq statusunun ,
müəssisələrin həcminin və müxtəlif səviyyəli karantin tədbirlərinin (tam, qismən və zəif tədbirlər)
əlavə təsirləri nəzərə alınaraq, koronavirusun qeyri-formal iqtisadiyyatda çalışan işçilərə təsiri daha
geniş olaraq qiymətləndirilir. Bu hesablama dünyadakı qeyri-formal məşğulluğun 76 %-ni təşkil edən
qeyri-rəsmi iqtisadiyyatda karantin tədbirlərinin
və (və ya) virusun ən çox təsir göstərdiyi sektorlardakı çalışan təxminən 1,6 milyard işçiyə təsir
etdiyini göstərir. Bu işçilərin demək olar ki, hamısı
(95 %-dən çoxu) on nəfərdən az işçisi olan kiçik
müəssisələrdə çalışır.
Böhranın təsir göstərdiyi qeyri-formal iqtisadiyyatda çalışan işçilər arasında qadınlar yüksək
riskli sektorlarda üstünlük təşkil edir: bu sektorlarKarantin tədbirlərinin qeyri-formal iqtisadiyyata təsiri
20
20 dəfə, iqtisadiyyat 3,4 dəfə, valyuta ehtiyatları 30
dəfə (49,4 milyard ABŞ dolları) artmışdır. Təqaüdlər
(10 dəfə) və əmək haqqı (6 dəfə) artırılmışdır. Lakin,
, pandemiya və qlobal böhranlar nəticəsində Azərbaycanda 2015-2020 iqtisadi dövr bağlanmış , yeni bir
dövr başlamışdır.
Azərbaycan əhalisinin 71,6 faizi əmək qabiliyyəti olan yaşdadırlar. Ölkədəki “məşğul əhali” anlayışı kifayət qədər geniş bir məna kəsb edir və əsasən
əhalinin məşğulluq göstəricilərinin yüksək dəyərlərini
müəyyənləşdirir. Məsələn, işləyənlər arasında torpaq
payına sahib olanlar var və onlar ölkədə çoxluq təşkil edir. Müasir Azərbaycan əmək bazarının bir xüsusiyyəti muzdlu işçilərin payının az olmasıdır, bütün
işləyən əhalinin yalnız 32,1% -i təşkil edir. “Muzdsuz” işləyənlərin qeyri-formal xarakteri əsasən kənd
təsərrüfatlarında sosial cəhətdən ən az qorunan özünüməşğulluq və məşğulluq formaları ilə əlaqədardır.
Eyni zamanda, qadınların, ən az rəqabətçil işçi olaraq,
“muzdlu” işçi statusuna sahib olma ehtimalı kişilərə
nisbətən daha azdır – bütün çalışan qadınların yalnız
27,4% -i və kişilərin 36,9% -i muzdlu işçilərdir.
Azərbaycanda gənclər (15-29 yaş) ölkəəhalisinin üçdə birini təşkil edir. Gənclərin maraqları ölkənin Konstitutisiyası və “Gənclər Siyasəti haqqında”
Qanun ilə qorunur. Gənclər siyasəti-müvafiq hüquqi
sənədlərdə əks etdirilən dövlət siyasətinin mühüm tərkib hissəsi olmaqla, əsasən hökümət təşkilatları tərəİqtisadi dövrə uyğun olaraq, Azərbaycan 2015-
2016-cı illərdə tənəzzül və 2017-2018-ci illərdə dirçəliş dövründən keçsə də, daha sonra 2019-cu ilin martında inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Son 10
ildə orta insan inkişafı göstəricisinə sahib ölkələr qrupundan Azərbaycan yüksək göstəriciyə və dünyanın
ən rəqabətçil iqtisadiyyatları olan 40 ölkə siyahısına
daxil olmuşdur. İqtisadi və sosial məsələlər bir paket
şəklində həll olunur. 150 milyard ABŞ dolları məbləği həcmində investisiya qoyulmuş, büdcə təxminən
Azərbaycanda əmək bazarı və məşğulluq
21
görülüb. Buradakı məşğulluq prosesi mümkün qədər
gender bərabərliliyini təbliğ edir. Ölkədə bütün iqtisadi, sosial və mədəni amillər sisteminə əsaslanan əməyin ödənilməsi sahəsində gender fərqlərinin azaldılması istiqamətində davamlı tendensiya mövcuddur.
Qadınlara münasibətdə birbaşa və ya dolayı yolla
ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması üçün işlər aparılır.
Azərbaycan BƏT-in “MDB-də gənclərin məşğulluğu sahəsində əməkdaşlıq, Mərhələ 2” layihəsində fəal şəkildə iştirak edir. Əsas məqsəd gənclərin
idarəetmə sahəsində, gənc mütəxəssislərin işə qəbulu
və digər sosial-iqtisadi problemlərin həllinin təmin
edilməsi sahəsində gənclərin fəal iştirakı üçün şərait yaratmaq məqsədilə “Azərbaycan gəncliyi 2017-
2021-ci illərdə” dövlət proqramını gələcəyə qoyulan
sərmaye adlandırmaq olar.
BƏT-in dəstəyi ilə Azərbaycanda layiqli əməyin təmin edilməsi üçün ikinci proqram hazırlanmış
və “Layiqli əmək üzrə ölkə profili” təsbit edilmişdir.
Dünya Bankı ilə birgəhəyata keçirilən “Sosial müdafiənin inkişafı” layihəsi çərçivəsində peşə standartları işlənib hazırlanır və İnsan Resurslarının İnkişafı
Agentliyi təsis edilir.
Kifayət qədər iş yerinin yaradılmasının qarşısını alan səbəblər arasında kənd təsərrüfatında müşahidə edilən aşağı məhsuldarlıq var ki, bu da ölkənin
əmək resurslarının mühüm bir hissəsini əhatə edir,
lakin ÜDM-in 5% -dən çoxunu təşkil edir. İstehsalat
sektoru isə əksinə ÜDM-in 40% -ni təşkil edir, lakin
özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə bu sahə çox iş
yeri yaratmır və ölkənin əmək ehtiyatlarının yalnız
1% -dən istifadə edir. Nəticədə, təhlükələrdən biri
(sözün yaxşı mənasında, demoqrafiya və əhalinin
artımından bəhs olunduğundan) həm də hər il artan
əmək bazarı axınıdır.
Şəhər və kənd məşğulluq sahələrinin, təhsil xidmətlərinin inkişaf səviyyəsindəki fərqlər, iri şəhər
və bölgələrin əhalisinin yaşayış səviyyəsi arasındakı
fərq, həmçinin əhali arasında kənd sakinlərinin yüksək nisbətdə olması həm ölkə daxilində, həm də xaricdə nəzərəçarpacaq miqrasiya axınlarını meydana
gətirir. Gənclər həm təhsil, həm də əmək miqrasiyası
çərçivəsində bu axınlara daxil edilir.
Azərbaycanda qeyri-rəsmi məşğulluq səviyyəsi
inşaat sektorunda daha yüksəkdir. Belə ki, yalnız son
iki ildə bu sahədə 171 monitorinq aparılmış, 170,600
əmək müqaviləsi bağlanmışdır ki, onlardan da 90451-
i və ya 45 faizi məhz monitorinqlərin nəticəsində işəgötürənlər tərəfindən tərtib edilmişdir.
findən həyata keçiriləir. dir.
İlin əvvəlinə qədər 15-29 yaşlı gənclər arasında
işsizlik səviyyəsi 10% -ə, 15-24 yaşlı gənclər arasında isə 13,5% -ə düşdü. 15 yaşdan yuxarı əhali arasında qadınların məşğulluq səviyyəsi 58,7 % olsa da,
kişilərdə bu rəqəm 65,7% -dir. Eyni zamanda, çalışan
qadınlar arasında 15-29 yaş arası gənclər 24%, bütün
işləyən kişilər arasında isə eyni yaş qrupundakı gənclər 26,3 % təşkil edir.
Dövlət orqanlarının bütün muzdlu işçilərinin
60% -ə qədəri, bələdiyyə üzvlərinin 30% -i gənc kadrlardan ibarətdir. Gənc oğlan və qızlar parlamentdə, biznes strukturlarında və digər sahələrdə təmsil
olunur və cəmiyyətin inkişafına mühüm töhfə verirlər. Müasir Azərbaycan gəncləri iş axtararkən həm
ənənəvi, həm də yeni, bəzən yaşlı əhali üçün əlçatmaz
olan müxtəlif metodlardan istifadə edirlər. Həm dövlət, həm də özəl məşğulluq xidmətlərinə, tanışlarına
, qohumlarına, universitet müəllimlərinə / işçilərinə
müraciət edirlər, İnternet resurslarından fəal şəkildə
istifadə edirlər, CV-lərini işəgötürənlərə rahatlıqla
göndərə bilirlər.
Baxmayaraq ki, Azərbaycanda qeydə alınmış işsizlik faizi 5% -dir, və bu rəqəm MDB ölkələri və bir
sıra Avropa ölkələrindən daha aşağı olsa da, ölkədə
məşğulluğun artırılması, gənclərin məşğulluğunun
artırılması istiqamətində işlər davam etdirilir. . Azərbaycan iqtisadiyyatının yenidən qurulması işlərisürətləndirilir. Əsas diqqət qeyri-neft sektoruna yönəldilib.
Bazara girişi asanlaşdırmaq üçün BƏT ilə birgə
çox sayda layihələr həyata keçirilir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP) əsasında
yaradılan SYSLAB mərkəzləri iş axtaranların əmək
bazarına inteqrasiyasına köməklik göstərmişdir.
ƏƏSMN yanında Dövlət Məşğulluq Xidmətinin və
Əmək Birjasının göstəriciləri vətəndaşları uyğun işlərlə təmin etməklə, onların ödənişli ictimai işlərə və
müvəqqəti işlərə cəlb etməklə artır . Bu işlə təmin olunan vətəndaşların əksəriyyəti gənclərdən ibarətdir.
Əlillərin, fiziki məhdudiyyətli gənclərin məşğulluğunu təmin etmək üçün mümkün tədbirlər görülür.
Peşə Reabilitasiya Mərkəzləri yaradılıb və fəaliyyət
göstərir. Düzgün peşə seçmək üçün vətəndaşlara,
əsasən orta ümumtəhsil məktəblərinin yuxarı sinif şagirdlərinə müasir əmək bazarının tələbləri barədə geniş məlumat və peşəkar məsləhətlər verilir. Ali təhsil
müəssisələrində “Karyeda ilk addım” devizi altında
fəal məşğulluq tədbirləri keçirilir.
Xüsusi testdən keçməklə işə qəbul prosesini həyata keçirən dövlət sektorunda işə qəbul zamanı şəffaflıq və obyektivliyə nail olmaq üçün çox sayda işlər
22
Üçüncü və dördüncü göstəricilər – bu mədəniyyət sənayesi və kütləvi yerlərdə, mədəniyyət və
idman obyektlərində kassa qəbzləridir. Koronavirusla mübarizə tədbirləri səbəbiylə premyeralar,
konsertlər, festivallar, daxili və beynəlxalq mədəni
və idman tədbirləri təxirə salınır ki, bu da bilet satışında özünü biruzə verir.
Son göstərici- istehlakçı etibarlılığı. Buradakı
vəziyyət hələ “iqtisadi çaxnaşmaya” səbəb olacaq
dərəcədə deyil.
Hazırda pandemiyanın Azərbaycana vurduğu
zərərin dəqiq qiymətləndirilməsi qeyri-mümkündür. Lakin, mövcud məlumatlara görə gündəlik
itkilər 120-150 milyon manat (71-88 milyon ABŞ
dolları) təşkil edir. Qeyri-neft sektorunda pandemiyanın təsir göstərdiyi vergi ödəyicilərinin payı
46.4% təşkil edir. İlin birinci yarısının nəticələrinə
görə, milli iqtisadiyyatda istehsal azalır və bu səbəbdən, dövlət borcunun ümumi daxili məhsula
(ÜDM) olan nisbəti 20,7% -dən 24,5% -ə yüksəlmişdir.
Turizm, qeyri-ərzaq mallarının ticarəti və xidmət sektorları ÜDM-ə cüzi töhfə versə də, iqtisadiyyatın ən çox zərər gördüyü sahələr idi ,hTurizm və qeyri-ərzaq malları ticarətinin Azərbaycan
ÜDM-dəki payı 5% təşkil edir. Lakin əsas problem
Hal-hazırda, COVID-19 koronavirus pandemiyasının yayılmasının iqtisadi və sosial sferada
təsirini məşğulluq səviyyəsi, inflyasiya, maliyyə
vəziyyəti, ÜDM və s. kimi göstəricilər ilə qiymətləndirmək çətindir, çünki adıçəkilən göstəricilərlə
bağlı məlumat aylar sonra əldə edilir.
İstehlak xərclərinin qlobal iqtisadiyyatın 70%
-ni təşkil etdiyini nəzərə alaraq, istənilən fəaliyyətin dayandırılmasının maddi zərərlə nəticələndiyini demək olar.. 2020-ci ilin birinci yarısı üzrə
vaxtında məlumat əldə etmək üçün istehlakçıların
vəziyyətə necə reaksiya verdiyini müəyyənləşdirən
beş göstərici nəzərdən keçirilmişdir.
İlk yerdə turizm sektoru gəlir. Ölkədə davam
edən hazırkı vəziyyətlə əlaqədar mehmanxanalarda sıxlığın ciddi şəkildə azaldığı müşahidə edilir.
Azərbaycanda 2020-ci ilin birinci yarısında öncəki illə müqayisədə xarici qonaqların sayının 2 dəfə
azaldığı müəyyən edilmişdir. Nəticədə etibarilə də
böyük maliyyə itkisi də yaranır .
İkinci göstərici – pərakəndə satış sektorudur.
Əldə edilən məlumata əsasən, ölkədəki istehlakçılar əsasən zəruri mallar almağa başlamışdır. Dərman vasitələri, təmizlik məhsulları, məişət məhsulları, ərzaq və qablaşdırılmış suların satışında artış
nəzərə çarpır.
Azərbaycanda pandemiyaya görə itki ilə üzləşən iqtisadiyyatın sektorlaru
23
Azərbaycan sabit valyuta məzənnəsini saxlayan ölkələrdən biri olduğu üçün gəlirlərin itirilməsi
dövlət büdcəsinə sarsıdıcı zərbə vur. İlin birinci və
ikinci rübündə, ölkə 7,3 milyard ABŞ dolları olaraq
hesablanan Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun 2,8
milyard ABŞ dolları məbləğinixərcləmişdir. Eyni
zamanda, Azərbaycanın maliyyə sektorunda likvidlik və maliyyə sabitliyi baxımından çətinliklər
yaranmışdır.
Bu il ölkənin məşğulluq idarələri tərəfindən
işsiz statusu alanların sayı 365,4 min nəfər olub
(2019-cu illə müqayisədə 5 dəfə çox) və bunun da
37,1%-i qadınlar təşkil edir. Halbuki, bunlar yalnız
reallıqdan fərqli olan rəsmi məlumatlardır. Bürokratik baxımdan işsiz statusunu almaq elə də çətin
proses deyil. Təəssüf doğuran hal odur ki, insanlar
(əsasən bölgələrdə) işsiz statusunu almaq hüquqları barədə məlumatsızdırlar və özünüməşğulluq
hüququ barədə kifayət qədər məlumatlı deyillər.
bu sahələrdə çalışan 300000-400000 işçinin olmasıdır.
Həm karantin tədbirləri, həm də dünya bazarında neftin ucuzlaşması Azərbaycan iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərmişdir. AYİB 2020-ci ildə
ÜDM-nin 2% azalacağını gözləyir və BVF-in cari
hesablamalarına görə ÜDM-nin 9.2% -ə bərabər
olan profisitdən 8.2 %-lik kəsrə keçəcəyini təxmin
edir.
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən 2020-ci ilin yanvar ayından avqust
ayına qədər ölkənin ÜDM-i əvvəlki ilə müqayisədə 3% azalmışdır. İqtisadiyyatdakı tənəzzül dünya
əmtəə qiymətlərinin azalması ilə daha da pisləşdi:
ÜDM-in yaradılmasında neft sektorunun iştirakı
4.9% azaldı, halbuki, iqtisadiyyatın digər sahələrində bu azalma 1.7% -dən artıq olmadı. Xarici ticarət
dövriyyəsi 2020-ci ilin yanvar-iyul ayları arasında
2019-cu ilin birinci yarısına nisbətən real olaraq
22,5% (idxal 43,4%, ixrac 7,1% azalıb) azalıb.
24
bir ildə bu istiqamətə yönəldilən diqqət və görülən
işlərin sayı artmış və intensivləşmişdir.
Əmək və Əhalininin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dayanıqlı və Operativ Sosial Təminat
Agentliyinin inzibati binası və Bakı şəhəri Yasamal
rayonu ərazisindəki ilk DOST mərkəzinin açılış
mərasimində iştirak edən Azərbaycan Respublikası
Prezidenti İlham Əliyev Özünüməşğulluq Proqramının sosial sferada vacib təşəbbüs olduğunu və
proqramın məşğulluq və iqtisadi inkişaf baxımından gələcəyinin olduğunu vurğulamışdır.
“Vətəndaşların bu proqrama böyük maraq
göstərdiklərinə görə çox şadam. Bir neçə ildir ki,
bu məsələ ilə məşğul oluruq. Son vaxtlar bu sahədə daha fəal işlər aparılır və müraciətlərin sayının
artması məni olduqca sevindirir. Mənim təşəbbüsümlə bu məsələni Dünya Bankı ilə müzakirə
etdik. Onları da bu məsələlərə cəlb etdik. Dünya
Bankı maliyyə mənbələrindən istifadə edərək bu
Özünüməşğulluq – muzdlu işdən fərqli olaraq
birbaşa sifarişçidən gəlir əldə etmək formasıdır.
Beynəlxalq təcrübədə özünüməşğulluq proqramı ilə çalışan insanların rəsmi işləmək hüququ
olduğu bir neçə növ fəaliyyət növü vardır: repititorluq, təmizlik və ev işləri, uşaqlara, xəstələrə,
əlillərə və 80 yaşdan yuxarı şəxslərə qulluq. Lakin,
hər bölgədə bu siyahı yerli hakimiyyət orqanlarının
qərarına uyğun olaraq dəyişir.
Hökümətin sosial-iqtisadi siyasətinin əsas
məqsədlərindən biri işsizlik səviyyəsini azaltmaq
və onu ən aşağı səviyyədə saxlamaqdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə olunur. Bütün icra strukturlarının bu planın
həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu və bunun
icrasında fəal iştirak etdiyini deyə bilərik. Sözsüz
ki, indiyə qədər ən böyük məsuliyyət Əmək və
Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin üzərinə düşür. Dövlət başçısının sərəncamı ilə əlaqədar son
Özünüməşğulluq nədir?
25
lığının və əhalinin iqtisadi fəallığının, ailə gəlirlərinin artmasına, əlavə iş yerlərinin açılmasına, habelə vergi ödəyicilərinin sayının və sosial sığorta
ödənişlərinin artmasına imkan yaradır.
Əldə edilən nəticə barəsində danışmaq üçün
hələ çox tezdir. Lakin digər ölkələrin təcrübəsi
göstərir ki, işsiz vətəndaşları dövlət büdcəsi vasitəsilə maliyyələşdirmək və daha sonra vergi ödənişi
olaraq dividendlərin əldə olunması sadəcə işsizlik
müavinətini ödəməkdan daha yaxşıdır, bu da öz
növbəsində heç nə etmədən qazanc əldə edən şəxslərin məşğulluğunu ləngidir.
Bunu anlayan Azərbaycan bankları özünüməşğulluq proqramlarına qoşuldu.
Əhalinin həssas qruplarının özünüməşğulluğunun təşkilində banklar tərəfindən yardım Prezidenti cənab İlham Əliyevin irəli sürdüyü təşəbbüs,
bankların bu fəaliyyətinin genişlənməsinə şərait
yaratdı. Bu məqsədlə, Əmək və Əhalinin Sosial
Müdafiəsi Nazirliyi, AMB və Azərbaycan Banklar Assosiasiyası arasında imzalanmış əməkdaşlıq
memorandumunun müddəalarının həyata keçirilməsi üçün fəal iş aparılır. İlkin mərhələdə proqramın həyata keçirilməsi üçün ona ölkədə fəaliyyət
göstərən aşağıdakı səkkiz bank qoşuldu: Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, KapitalBank, PAŞA Bank,
Accessbank, BankRespublika, Rabitabank, Turanbank və YeloBank.
Həyata keçirilən birgə fəaliyyət planı əhalinin həssas qrupları arasında məşğulluq səviyyəsini artırmaq və kiçik biznesləri (əlillər, aztəminatlı
ailələr, şəhid ailələri, məcburi köçkünlər, işsizlər və
işəgötürənlər və digərləri) dəstəkləmək üçün əlavə
imkanlar yaratmaq, həm də hazırda ölkədə koronavirus (COVID-19) pandemiyasının yaratdığı mənfi
sosial-iqtisadi nəticələrin azaldılması iqtiqamətində həyata keçirilən fəal dövlət siyasətini dəstəkləmək məqsədini daşıyır.
Banklar proqrama qoşulan vətəndaşlar ilə
müvafiq qrant müqavilələri, xidmət və istehsalat
sahəsindəki aktivlər(materiallar, avadanlıq və digər
həqiqi mülkiyyət formaları daxil olmaqla) ilə bağlı
iki il müddətinə zəmanət müqavilələrini imzalamağa başladılar. Yaxın vaxtda dgər bankların da bu
prosesə cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. Nəticədə, bu,
özünüməşğulluq proqramına qoşulan bankların sayını əhəmiyyətli dərəcədə artacaq.
sahəyə də vəsait ayıracaq və beləliklə, bu il Özünüməşğulluq Proqramı təxminən 10 min vətəndaşı əhatə edəcəkdir. Gələcəkdə bu işin miqyası daha
da genişlənməlidir. Bu, məşğulluğun artmasına
xidmət edəcək və eyni zamanda ölkə iqtisadiyyatına böyük töhfə verəcəkdir. Özünüməşğulluq
proqramı qeyri-neft sektorunun, kənd təsərrüfatının və xidmət sektorunun inkişafı üçün böyük
əhəmiyyətə malikdir” İlham Əliyev
Proqramın Azərbaycanda 60 mindən çox əhalini əhatə edəcəyi və 15 min mikro sahibkarlıq subyektinin yaradılmasına töhfə verəcəyi gözlənilir.
Proqram çərçivəsində kiçik bizneslərə, xüsusilə də
ailə bizneslərinə dəstək tədbirləri həyata keçirilir.
Bölgələrdə sahibkarlığın inkişafı üçün mikrokreditlər də verilir.
“İşsizin dostu” proqramı bunun bariz nümunələrindən biridir. Proqram dövlət başçısının
təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. Bunun nəticəsində,
vətəndaşlar ödənişli ictimai işlərə cəlb edilir. Bir
nüansı qeyd etmək lazımdır ki, işə yalnız Əmək və
Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin Məşğulluq
Mərkəzlərində qeydiyyatdan keçmiş şəxslər cəlb
edilir. Lakin, problemə sistemli şəkildə yanaşılması
da təqdirəlayiq addımdır.
Rəsmi statistika bu istiqamətdə görülən tədbirlərdən sonra işsizlik səviyyəsinin 7,3 %-dən 5 %-ə
düşdüyünü göstərir. Yoxsulluq səviyyəsi isə 5,1
%-ə qədər azalıb.
Ümumilikdə, ötən il ərzində məşğulluqla bağlı
görülən tədbirlər nəticəsində 40 minə yaxın vətəndaş işlə təmin edilmişdir. Bu, əvvəlki ilə müqayisədə daha yüksək rəqəmdir. Yəni, məşğulluq
məsələlərinə müəyyən idarəetmə mexanizmi və
əsasları nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq lazımdır.
DOST-in ilk mərkəzi 2018-ci ilin dekabr ayında Bakı şəhəri, Yasamal rayonu ərazisində fəaliyyətə başladı. Bu gün isə bunların sayı dördə çatıb.
2019-cu ildə 30 min işsiz vətəndaş sosial işlərə cəlb
edilmişdir.
Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanda hər il 100 min işçi əmək bazarına daxil olur.
Bu qədər insanı işlə təmin etmək elə də asan deyildir. Ümumilikdə, əhalinin sayı artdıqca işçi qüvvəsi
də artır. DOST proqramı kimi layihələr bu problemi
araşdıraraq işsizlik səviyyəsini müəyyənləşdirəcək
və nəzarətdə saxlayacaqdır.
Özünüməşğulluq proqramı əmək məhsuldar-
26
ləndirilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilən nəzarət
tədbirlərinin koordinasiyasının təmin edilməsi Komissiyanın qarşısına qoyulan əsas tapşırıqlardan
biridir. Bu sahədə həyata keçirilən tədbirlər artıq
müsbət nəticələr verməyə başlamışdır.
2019-cu ilin nəticələrinə həsr olunmuş görüşdə Prezident İlham Əliyev hökümət orqanlarına 25-
dən çox təlimat vermişdir. Pandemiya nəticəsində
dünyada yaranan vəziyyətdən söhbət açan Prezident İlham Əliyev bunun iqtisadiyyatımız üçün böyük problem olduğunu qeyd etmişdir.
“Gəlirlərimiz təbii olaraq azalır. Buna baxmayaraq, bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, bu ilin
dövlət büdcəsinin icrası ilə bağlı heç bir problem
olmamalıdır. Hər şeydən əvvəl, bütün sosial öhdəliklər tam yerinə yetirilməli və sosial infrastruktur
layihələrinin icrası təmin edilməlidir. Eyni zamanda, büdcə xərcləri təkrar nəzərdən keçirilməklə zəruri olmayan layihələr təxirə salına bilər. Əlbəttə ki,
hazırki layihələrin həyata keçirilməsi və ya əksinə,
təxirə salınması məsələsini düşündükdə, məşğulluq məsələlərini nəzərdən keçirmək zəruridir. Belə
ki, dövlət tərəfindən həyata keçirilən investisiya
Qeyri-rəsmi sektorun dövlət üçün nə qədər
vacib olduğunu və nə qədər problemli olduğunu
anlamaq mərhələsinə çatmışıq. Məsələn: qeyri-formal iqtisadiyyatda çalışan işçilərin payı qeyri-kənd
təsərrüfatı sektorunda çalışan ümumi işçilərin sayının faizi olaraq dünyada 22 %-dən 58 %-ə qədər
dəyişməkdədir.
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının
əmək hüquqlarının qorunması, işçilərin maddi və
sosial ehtiyaclarının qarşılanması və layiqli həyat
səviyyəsinin təmin edilməsi ölkədə həyata keçirilən
sosial-iqtisadi siyasətin prioritet məsələlərindəndir.
Qeyri-formal sektorun qlobal əhəmiyyətliliyi ilə əlaqədar olaraq, 17 mart 2017-ci il tarixində
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti “Milli iqtisadiyyat və onun əsas sektorları üzrə strateji yol
xəritələrinin təsdiq edilməsi haqqında” Fərmanın
tətbiqi ilə əlaqədar Əmək Münasibətlərinin Tənzimlənməsi və Koordinasiyası Komissiyasının yaradılması haqqında sərəncam imzalamışdır. Əsas
məqsəd qeyri-formal sektordan rəsmi iqtisadiyyata
keçidin təmin edilməsidir. Əmək münasibətlərinin
qeydiyyatı və işçilərin sosial müdafiəsinin gücƏmək münasibətlərinin tənzimlənməsi
və qeyri-formal məşğulluğun leqallaşdırılması
27
də cərimə tətbiq edilmişdir. 27 fakt üzrə cinayət işi
açılmışdır. İl ərzində vergi orqanlarının xətti üzrə
ödənilmiş sosial sığorta haqlarından əldə edilən
gəlir 26 faiz artaraq 2 milyard 931 milyon manat
təşkil etmişvə bununla da, proqnoz 105,8 % yerinə
yetirilmişdir.
Dövlət Statistika Komitəsi, həm İqtisadiyyat,
həm də Əhalinin Əmək və Sosial Müdafiəsi Nazirlikləri ilə ortaq şəkildə razılaşdırılmış metodologiya əsasında qeyri-formal məşğulluğun səviyyəsini
qiymətləndirmək üçün araşdırmalar aparmışdır.
Beynəlxalq metodologiyaya əsaslanaraq, sözügedən araşdırmalar üzrə hazırlıq işləri, prosesə xarici
mütəxəssisləri cəlb etməklə həyata keçirilmişdir.
Tədqiqatlar göstərir ki, qeyri-rəsmi məşğulluğun yüksək səviyyədə olduğu sahələrdən biri də
inşaat sektorudur. 2017-2019-cu illərdə bu sahədə 171 monitorinq aparılmış, 170 min 600 əmək
müqaviləsi imzalanmışdır ki, bunun da 90 min 451-
i və ya 45 %-i bu monitorinqlər nəticəsində işəgötürənlər tərəfindən bağlanan müqavilələrdir. Yəni,
monitorinqlər bu sektordakı əmək müqavilələrinin
45%-nin imzalanmasına şərait yaratmışdır.
Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi
tikinti sahəsində qeyri-formal əmək münasibətlərinin qarşısının alınması istiqamətində apardığı
işlərin tərkib hissəsi olaraq, vətəndaşlara xidmət
və sosial yenilikləri göstərmək üçün Dövlət Agentliyinin Əmək Münasibətləri Monitorinq Mərkəzinə
layihələri eyni zamanda məşğulluğu təmin edir və
əhalisi artan Azərbaycan üçün məşğulluq məsələsi
əlbəttə ki, ön plandadır”. İlham Əliyev
Nazirlər Kabineti bu təlimatları sistemləşdirmiş və onların icrası üçün Tədbirlər Planını hazırlamışdır. Bununla bağlı olaraq, müvafiq sərəncam
imzalanmışdır. Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna
ödənişlərin son 2 ildə 37 faizdən çox artmasının,
aparılan islahatların və bu günə kimi qarşıya qoyulmuş tapşırıqların real göstəricisi olduğu da qeyd
edilmişdir Son 15 ildə ölkədə 2 milyondan çox yeni
iş yeri açılmış, işsizlik səviyyəsi 5 %-ə qədər azalmışdır. 2017-ci ilin ikinci yarısından 2019-cu ilin
sonuna qədər ümumilikdə 300 min əmək müqaviləsinə nəzarət edilmişdir. Rəqəmlərin ildən-ilə artması da yaxşı göstəricidir. Yalnız 2019-cu ildə bu
rəqəm 153 min təşkil etmişdir. Ümumilikdə, 300
minə qədər artım, əhalinin məşğulluğunun 21,2 %
artması deməkdir. 2019-cu ildə qeydə alınan 153
minəmək müqaviləsindən 99 mini özəl sektorun
payına düşür.
2019-cu ildə bu sahələrdə qeyri-formal məşğulluğun qarşısını almaq üçün bir sıra operativ vergi tədbirləri həyata keçirilmişdir. İl ərzində 7294
qanun pozuntusu faktı aşkar edilmiş və qanuna
uyğun olaraq müavfiq tədbirlər görülmüşdür. Belə
ki, ilk dəfə pozuntu halı aşkar edilən sahibkarlara
yazılı xəbərdarlıq edilmişdir Təkrar pozuntulara
yol vermiş şəxslərə isə 268 min manat məbləğin-
28
yının artırılacağının da mümkün olduğunu göstərir.
Altı ay ərzində sahibkarlıq fəaliyyətinə cəlb
edilən vətəndaşların sayının 466 min nəfər olduğunu qeyd etmək lazımdır. Dövlət Sosial Sığorta
Fonduna edilən ödənişlərin 37 %-dən çox artması
Tədbirlər Planı çərçivəsində həyata keçirilən işlərin əyani sübutudur. Yalnız 2019-cu ildə özəl sektorda 99 min əmək müqaviləsi imzalanmışdır.
Qeyd edək ki, qeyri-formal sektorun ləğvi istiqamətində vergi nəzarəti ilə bağlı əməliyyat-axtarış tədbirləri həyata keçirilir. Yalnız keçən il 7294
qanun pozuntusu faktı aşkar edilmiş və qanuna uyğun olaraq ilk qanun pozuntularına cavab olaraq
yazılı xəbərdarlıqlar edilmişdir. Lakin dəfələrlə pozuntulara yol vermiş şəxslərə qarşı 268.000 manat
məbləğində cərimə tətbiq edilmiş, 27 fakt üzrə cinayət işi başlanmışdır. İl ərzində vergi orqanlarından, habelə sosial sığorta haqlarından əldə edilən
gəlir 26 faiz artaraq 2 milyard 931 milyon manat
təşkil etmişdir.
Dövlət Statistika Komitəsi, beynəlxalq
mütəxəssislərin iştirakı ilə İqtisadiyyat, Əmək və
Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi ilə razılaşdıraraq hazırlanmış metodologiya əsasən qeyri-formal
məşğulluğun səviyyəsini qiymətləndirmək üçün
araşdırma aparır.
inşaat lisenziyaları, lisenziya alan hüquqi və fiziki
şəxslər barədə məlumat göndərir.
İlin əvvəlində Əmək Münasibətlərinin Tənzimlənməsi və Koordinasiyası Komissiyasının
iclasıkeçirilmiş , burada iştirak edən Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev
qeyri-formal məşğulluğun qarşısının alınmasının
və şəffaflığın artırılmasının vacibliyini vurğulamışdır. Beş hissə və 36 maddədən ibarət fəaliyyət planı
dəyərləndirilmişdir. 18 bəndin tam, yeddi bəndin
isə qismən yerinə yetirildiyinin qeyd edildiyi iclasda 11 bəndin də icra edildiyi diqqətə çatdırılmışdır.
Ümumilikdə, görülən işlər müsbət qiymətləndirilmişdir.
Son iki il yarım ərzində 300 minə qədər əmək
müqaviləsi imzalanmışdır. Bu 300 min əmək
müqaviləsi ümumi fəal əhalinin 21.2 %-ni təşkil
edir. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, 2020-ci
ilin ilk yarısında əmək müqaviləsi ilə çalışan işçilərin sayı 1661692 nəfər təşkil etmişdir. Həmin
bu müddət ərzində qeyri-dövlət sektorunda əmək
müqaviləsinin rəsimləşdirildiyi şəxslərin sayı isə
110 min nəfər olmuşdur.
Bu, pandemiya ilə əlaqədar yaranan çətinliklərə baxmayaraq, qeyri-dövlət sektorunda əmək
müqavilələri və bərpa olunan sosial hüquqlar vasitəsilə nəinki işçiləri saxlamağın, hətta onların sa-
29
ri üçün yeni bank kreditlərinin verilməsi üçün kredit-zəmanət proqramı” da hazırlanmışdır. Beləliklə,
burada məqsəd Azərbaycanda iqtisadi inkişafın trayektoriyasını saxlamaq məqsədilə, yeni layihələrin
maliyyələşdirilməsi prosesini davam etdirməkdir.
, Belə ki, karantindən sonrakı fəaliyyət dövründə
canlanma müşahidə ediləcəkdir.
Beşinci proqram – “Koronavirus pandemiyasından zərər çəkən sahələrdə fəaliyyət göstərən
sahibkarlıq subyektləri üçün mövcud kredit portfelinindəstəklənməsi üzrə kredit zəmanəti proqramı”
olaraq nəzərdə tutulmuş proqramdır. Bu proqramda
qismən dövlət büdcəsindən, habelə Sahibkarlığın
İnkişafı Fondundan vəsaitlərin cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. Buradakı ən vacib hədəf həm biznes subyektlərinə dəstək göstərmək , həm də kredit portfeli dayanıqlılığının maliyyə və bank sektoru üçün
zəruri, çox vacib və əhəmiyyətli olmasını təmin
etməkdir.
Altıncı və yeddinci istiqamət olaraq “Əhalinin
maddi vəziyyətini dəstəkləyən sosial paket” və “Sosial cəhətdən həssas qruplara mənsub ailələrin üzvləri olan tələbələrin təhsil xərclərinin ödənilməsinə
dəstək proqramı” nəzərdə tutulmuşdur. Əhalinin
sosial baxımdan həssas qrupuna məxsus ailələrdən
olan tələbələr üçün təhsil haqqı xərcləri ödəniləcək.
Bundan başqa, səkkizinci istiqamət olaraq ipoHökumətin ümumi koordinasiyası vasitəsiləiqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin rəhbərlərinin, özəl və bank sektoru təmsilçilərinin, Sahibkarlar və Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyalarının
nümayəndələrinin iştirakı və işçi qruplarının rəhbərləri ilə müntəzəm məsləhətləşmələr aparmaqla
10 proqramdan ibarət paket hazırlanmışdır.
Bunlardan ikisi aşağıdakılardır: – “Koronavirus pandemiyasından zərər çəkən sektorlarda
çalışan 304000 muzdlu işçinin əmək haqlarının
kompensasiyası üçün maliyyə dəstəyi proqramı”
və “Koronavirus pandemiyasından zərər çəkən
sektorlarda çalışan 292.000 fərdi (mikro) sahibkar
üçün maliyyə dəstəyi proqramı”. Hər iki proqramın ən vacib şərt və çərçivəsi, pandemiyadan zərər
çəkən sektorda olan 336 min müəssisədə iş yerlərinin qorunub saxlanmasına yönəldilib.
Üçüncü proqram – “Koronavirus pandemiyasından zərər çəkən sahələrdə fəaliyyət göstərən
sahibkarlıq subyektləri üçün vergi güzəştləri, imtiyazlar və vergi tətilləri proqramı” dır. Bu geniş
bir proqram olmaqla, B ilk növbədə zərər çəkən
sektorları əhatə etsə də, bəziləri daha geniş sahəyə
aiddir.
Bundan başqa, , “Koronavirus pandemiyası
nəticəsində meydana gələn itkilərdən əziyyət çəkən
sahələrdə fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektləHökümətin anti-böhran paketi
30
dövlət və özəl şirkətlər demək olar ki, obyektiv səbəblərdən işlərini dayandırmış və ya dondurmuşdurlar.Bu müəssisələrlə bağlı hədəf proqramı hazırlanmışdır.
Bu geniş miqyaslı iqtisadi və sosial paket iqtisadi sahədə artan tempə müsbət təsir göstərməli və eyni zamanda, həssaslıq kateqoriyasına aid
olan vətəndaşlar bu böhrandan qorunmalıdır. Əsas
məqsəd ilk növbədə vətəndaşların təhlükəsizliyi,
sağlamlığı və rifahının qorunmasından ibarətdir.
Azərbaycan hökumətinin böhran əleyhinə planının məzmunu aşağıdakı kimidir: koronavirusun
nəticələri ilə mübarizənin aparılma qaydası və 3.5
milyard manat (2 milyard ABŞ dolları) həcmində
göstərilən 10 proqramın müddəaları vətəndaşların
diqqətinə çatdırılmışdır.
teka krediti və kreditlərə zəmanət mexanizmi üçün
maliyyə dəstəyi proqramı müəyyənləşdirilib. Bu
proqram həm inşaat sektorunun fəaliyyətinin davam
etdirilməsinə, genişlənməsinə, həm də əhali üçün
hər zaman lazım olan mənzil probleminin həllinə
müəyyən töhfə verəcəkdir.
Proqramın doqquzuncu istiqaməti – “Əhalinin elektrik enerjisi sərfiyyatına görə kommunal
ödənişlərə dəstək proqramı”dır. İnsanlar evdə daha
çox vaxt keçirirlər, buna görə də elektrik istehlakı
artır. Bu proqram, hər şeydən əvvəl, mövsümü və
limitlərin genişləndirilməsini nəzərə alaraq elektrik
enerjisi üçün ödənişi təmin edir.
Nəhayət, “Sərnişin daşımalarının həyata keçirilməsi üçün zəruri sahələrin dəstəklənməsi proqramı” da mövcuddur. Həyati zəruri olan fəaliyyətlə
məşğul olan bir sıra şirkətlərin – sərnişin daşınması,
31
Biznes sahəsinə gəldikdə, hökümət pandemiyadan sonrakı mərhələ üçün hazırlaşır və biznesin
inkişafi – sabitliyi üçün kredit imkanlarını təklif
edir.
Ölkənin əsas gəlir mənbəyi neft ixracı olduğundan, neftin qiymətlərində müşahidə olunan
azalma 2020-ci ildə ölkədə iqtisadi artım tempi və
gəlirdə azalmaya gətirib çıxaracaq. Bununla yanaşı, 2021-ci ildə neft və qaz qiymətlərindəki canlanmanın təsiri ilə iqtisadi artımın 1,5 % olacağı
proqnozlaşdırılır. Təbii qaz istehsalının genişləndirilməsi, xidmət sahəsində və ticarətdəki artım
templəri iqtisadi inkişafa dəstək olacaq, ölkənin
xalis ixracatını gücləndirəcəkdir. Minimum əmək
haqqının, təqaüdlərin, bütün növ müavinətlərin artması ilə istehlakın da artacağı gözlənilir.
İqtisadi tənəzzülə baxmayaraq, hökumət ölkədəki makroiqtisadi vəziyyətə nəzarət edir və dövlət
rəsmilər öz bəyənatlarında vəziyyətin düzələcəyinə
ümid edirlər. Bütün mümkün ssenarilər proqnozlaşdırılır, dünya enerji və fond bazarlarındakı kəskin
Hökümət öz gəlirlərini itirən sahibkarlara yardım göstərmiş, hətta onların işçilərinə belə aldıqları
əmək haqlarına uyğun olaraq ödənişlər etmişdir.
Lakin, rəsmi maaşlar ailələrin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün yetərli deyildir. Əvvəllər işçilərin maaşları və digər xərclər ödənildikdən sonra adi sahibkarın xidmət sektorundakı kiçik obyektlərdən əldə
etdiyi qazanc ayda təxminən 1200 manat (710 ABŞ
dolları) təşkil edirdi. İndi dövlətdən aldığı 700 manat (410 ABŞ dolları) dövlət yardımı ilə obyektin
icarə haqqını ödəməkdən başqa heç nə edə bilmir.
İşsiz kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslərə dövlət tərəfindən verilən yardıma gəldikdə isə190
manat (111 ABŞ dolları) məbləğində müavinət
ödəyərkən, vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsinin (VÖEN) olması heç bir əhəmiyyət daşımır.
Belə “qeyri-standart vəziyyətdə” hökumət
əsas istehlakçının tələbatının azalmasının qarşısını
almağa çalışır, işini itirmiş və evdə qalan insanların gəlirlərini kompensasiya etmək üçün addımlar
atır.
Aktiv maliyyə və pul-kredit siyasəti
32
isə az olmasının” “ ciddi tədbirlər” görməyə imkan
verəcəyini bildirmişdilər.
Bu baxımdan, vergi güzəştləri, koronavirus
pandemiyasının fərqli sahədə çalışan vergi ödəyicilərinə vurduğu zərərə uyğun olaraq dəyişir.
Karantin tədbirləri aradan qaldırıldıqdan dərhal sonra iqtisadi fəaliyyət tam bərpa olunması
mümkün olmadığı üçün dövlət sahibkarlara dəstək
göstərəcək. Dövlət dəstək proqramlarının punktlarından biri həm mövcud, həm də gələcək kreditlər
üçün dövlətin sahibkarlara müəyyən güzəşt verməsini əhatə edir.
Digər əsas prioritet tapşırıq da iş yerlərinin qorunmasıdır. Hökümət yardım mexanizmləri işləyib
hazırlamış və sahibkarlar artıq müəyyən edilmiş
qaydalara uyğun olaraq artıq həmin mexanizmlərə
müraciət edə və onlardan o istifadə edə bilər. Yardım paketinin formalaşdırılması prosesində əsas
amillərdən biri olaraq işlər qorunub-saxlanılmışdır.
İşçilərin sayını və iş yerlərini azaltmayan sahibkarlar yardım mexanizmlərindən yararlana bilərlər.
Sosial cavabdeliyi tətbiq edənlərə isə dövlət tərəfindən yardım göstərilir.
dalğalanmalara qarşı tədbirlər planlaşdırılır. Azərbaycan hökuməti əhaliyə təxminən 2,5 milyard manat (1,5 milyard ABŞ dolları) həcmində yardım paketi və 1 milyard manat (590 milyon ABŞ dolları)
həcmində vergi güzəştləri ediləcəyini elan etmişdir.
2020-ci ildə xərclər planlandığından təxminən 2,5-
3 milyard manat (1,5-1,8 milyard ABŞ dolları) çox
olacaq. Eyni zamanda, dövlət gəlirləri təxminən 5
milyard manat (2,9 milyard ABŞ dolları) azalacaq.
Lakin, koronavirus pandemiyasının Azərbaycan iqtisadiyyatına yalnız mənfi təsir göstərdiyini
qeyd etmək yanlış olardı. İnternet texnologiyaları və rabitə xidmətlərinə tələbin artması müəyyən
dərəcədə müsbət təsir göstərmişdir. Həm sənayedə,
həm də kənd təsərrüfatında oxşar təsirlər mövcuddur. İnflyasiya yenə də aşağı səviyyədə qalır, belə
ki, 2019-cu ildəki 2.6%-ə nisbətən, bu il bu rəqəqm
yalnız 3.1% olmuşdur. Müsbət təsirlər qısa müddətdə, mənfi təsirlər isə orta və uzun müddətdə ortaya çıxa bilər.
Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu
daxil olmaqla beynəlxalq təşkilatlar ölkədəki vəziyyəti “çox müsbət” dəyərləndirərək Azərbaycanın “valyuta ehtiyatlarının çox, xarici borcunun
33
Azərbaycan həmkarlar ittifaqları təkcə ölkənin
mərhələli inkişafının şahidi deyil, həm də çoxsaylı
infrastruktur, sosial və enerji layihələrinin həyata keçirilməsi, biznes və investisiya mühitinin dayanıqlı
inkişaf inkişafı, sahibkarlığın təkmilləşməsi(xüsusən özəl və orta ölçülü müəssisələr sektorunda),
regional inkişaf strategiyasının uğurla həyata keçirilməsi prosesinin birbaşa iştirakçılarıdır.
Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası (AHİK) həmkarlar ittifaqlarını, əksəriyyətində əsas problemlərin (xüsusilə hədəf 8) təşkilatın
məqsəd və vəzifələri ilə üst-üstə düşdüyü ölkənin
bütün inkişaf proqramlarına cəlb etmək ideyasını
fəal şəkildə təbliğ edir,. Bu inkişaf proqramlarına
tam və məhsuldar məşğulluq və layiqli əmək, cinsindən asılı olmayaraq bərabər iş üçün bərabər ödəniş,
gənclər arasında işsizlik, bütün növ uşaq əməyinin
ləğv edilməsi, qeyri-formal iqtisadiyyatı formal iqtisadiyyata çevirmək,sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi
və mikro, kiçik və orta müəssisələrin inkişafı, əmək
hüquqlarının qorunması, təhlükəsiz iş şəraitinin yaradılması, əmək miqrasiyası və s. daxildir.
AHİK hökuməti və işəgötürənləri bir sıra vacib tələbləri yerinə yetirməyə çağırır. Bunlara aşağıdakılar daxildir: təlim-tədris proqramlarının genişləndirilməsi, təhsil prosesinin şərtlərinin müasir
istehsalın tələblərinə uyğunlaşdırılması; milli və
regional səviyyədə müvafiq inkişaf proqnozlarının
hazırlanması; insan resurslarının idarəedilməsi sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanmasının təşkili. Məşğulluq baxımından ən həssas işçilər
kateqoriyasına yardım göstərmək və tətbiq olunan
yeni texnologiyalar növlərinin məşğulluğa mənfi təCOVID-19 pandemiyasının alovlanması və
onun nəticələri ilə əlaqədar görülən tədbirlərin effektivliyinin təmin olunması üçünsosial dialoq və üçtərəfli danışıqlar vasitəsilə etibar mühitin formalaşması zəruridir. Sosial dialoq mexanizmlərinə riayətin
gücləndirilməsi və eləcə də, sözügedən mexanizmlərə dəstək işəgötürənlərin və işçilərin məşəqqətli,
lakin zəruri siyasi tədbirlərə qarşı dayanaqlılıq və
öhdəliklərin təminatı üçün möhkəm zəmin yaradır.
Hazırda, sosial təzyiqin artdığı müddətdə sözügedən
amilxüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
BƏT-in “ Sülhün və qarşıdurmanın potensialının təmin olunması məqsədilə məşğulluq, və layiqli
əmək haqqında 205 saylıTövsiyəsində (2017) sosial
dialoqun zəruriliyini və sahibkarlar (işəgötürənlər)
və işçi təşkilatlarının böhran vəziyyətlərinə qarşı cavab tədbirlərindəmühüm rolunu vurğulayır.
Azərbaycan Hökuməti, böhrana cavab tədbirlərində sosial tərəfdaşların müstəsna rolunu nəzərə
alır, birləşmə azadlığı, və həmkarlar ittifaqlarına
(87 saylı) birləşməhüququnun qorunması haqqında
1948-ci ildə qəbul edilmiş Konvensiyanın (87 saylı)
və birləşmə azadlığı, həmkarlar ittifaqlarına birləşmə hüququnun qorunması və kollektiv danışıqların
aparılması prinsiplərinin tətbiqi haqqında 1949-cu
ildə qəbul edilmiş Konvensiyaya (98 saylı) riayət
olunmasını təşviq edir, əməyin mühafizəsi, sosial təminat, məşğulluq, diskriminasiyaya yol verilməməsi, iş şəraiti və ayrıca işçi kateqoriyasının qorunması
ilə bağlı milli və beynəlxalq əmək standartlarının
əsaslarına uyğun olaraq birgəçalışır, eləcə də, COVID-19 pandemiyası dövründə layiqli əmək prinsipinə əməl olunmasını təşviq edir.
14. Sosial dialoqa əsaslanan həlli yolların tapılması
34
nişləndirilməsi məsələsinin milli iqtisadiyyat və sosial siyasətin əsas məqsədi kimi
təqdim edilməsi;
• kollektiv danışıqlar prosesində həmkarlar
ittifaqlarının mövqelərinin gücləndirilməsi,
müasir əmək haqqı sistemi barədə məlumatların verilməsi;
• sərbəst birləşmə hüququ;
• Əmək miqrasiyası. Qəbul edən ölkənin
həmkarlar ittifaqları ilə təşəbbüskarlar arasında əməkdaşlıq ideyasını təşviq edərək
miqrant işçilərin qorunması və onlara dəstəyin təşviqi;
• sosial təminat;
• güclü gender bərabərliyi və qadınların həmkarlar ittifaqlarında rolu;
• əməkdaşların potensialının artırılması və
ölkənin işçi qüvvəsinin məşğulluq imkanlarının genişləndirilməsinə yönəldilmiş siyasət və proqramların işlənib hazırlanması;
• gənclərin məşğulluğunun təşviqinə yönəldilmiş proqramların hazırlanması və həyata
keçirilməsi;
• sahibkarlığın inkişaf yolları ilə yeni iş yerlərinin açılmasının təşviqi;
• hüquqlar, bərabərlik və diskriminasiyaya
yolverilməməsi
• beynəlxalq əməkdaşlıq. BMT-nin 2030-cu
ilə qədər Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin
icrası çərçivəsində BƏT ilə sıx əməkdaşlığın davam etdirilməsi və genişləndirilməsi.
Başqa ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi,
məlumat mübadiləsinin aparılması, məlumat və tövsiyələrin təyinatı üzrə istifadəsi.
AHİK-yə üzv olan bütün təşkilatlar təşəbbüs və
tədbirlər prosesində fəal iştirak edirlər. Pandemiyanın yayılma yollarının birgə səylərlə qarşısını alınm
as və fəlakətin nəticələrinin aradan qaldırılması vacibdir . Tədbirlər planının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi məqsədilə sosial-iqtisadi məsələlər
üzrə üçtərəfli komissiyanın gündəliyinə daxil etmək;
həmkərlar təşkilatlarının virtual şəbəkələrinin yaradılması və sosial şəbəkə vasitəsilə pandemiyaya
qarşı potensialın təmin olunması məsələləri barədə
açıq onlayn kursların keçirilməsi; həmkərlar təşkilatı
hərəkatını inkişaf etdirmək və davam etdirmək üçün
P205-dən bir vasitə olaraq istifadə etmək .
AHİK hökumətin sosial tərəfdaşı olaraq, qeyri-rəsmi məşğulluqla mübarizədə səy göstərir. Bu
sirini aradan qaldırmaq üçün hazırlanmış profilaktik
tədbirlərin genişləndirilməsi məqsədi ilə tədbirlər
görülməsi.
Burada sənayə, müəssisə səviyyəsində sosial
dialoq mühüm əhəmiyyət kəsb edir, belə ki, işçilər
məlumatlandırılmalı, həm məşğulluq şərtlərinə təsir
edən, həm də özlərinin mühafizəsi üçün görüləcək
tədbirlər barədə konsultasiyalar aparılmalı və məlumatlandırılmalıdır. Bunları ardıcıl həll etmək üçün
yalnız son 5 ildə AHİK Hökümət və Sahibkarlar
(İşəgötürənlər) təşkilatı ilə 3 Baş Saziş bağlamağa
nail olmuşdur. Hər il orta hesabla 110 sektorlar arası
kollektiv müqavilə və 12000 tarif razılaşması imzalanmışdır.
Sosial əməkdaşlıq prinsipi əsasında həyata keçirilən işlər dayanıqlı iqtisadi inkişaf və ölkə vətəndaşlarının əmək hüquqlarının qorunması üçün möhkəm
zəmin yaratmış, 2016-2020-ci illər üzrə ölkənin layiqli əmək proqramının reallaşdırılması və işçilərin
sosial müdafiəsi sahəsində siyasətin həyata keçirilməsi üçün ilkin şərtlər müəyyənləşdimişdir. İş sferasında baş verən problemli məsələlər və dəyişikliklər
AHİK tərəfindən Sosial və Əmək Münasibətlərinin
Tənzimlənməsi üzrə Milli Üçtərəfli Komissiya və
Əmək Münasibətlərinin Tənzimlənməsi və Koordinasiya Komissiyası iclaslarının gündəliyinə daxil
edilir.
Ölkə həmçinin standartlarını yeniləməyə, onları etibarlı və aktual etməyə hazırdır və buna qadirdir.
İş sferasında olan digər dəyişikliklər kimi bu proses də güclərin birləşməsini tələb edir. Konkret işlər
görülmüş, konseptual əlaqələr və həyata keçiriləcək
cavab tədbirlərinin dövrləri müəyyən edilmişdir.
Burada söhbət,, təhlükələrin nəticələrinin qarşısını
almağa imkan verən fəlakətlərin aradan qaldırılması
tədbirlərinin işlənib hazırlanması, sabitlik və dayanıqlı inkişaf imkanlarının əldə edilməsindən gedir.
əldə etmək. Hazırda, AHİK dialoq tərəfdaşları ilə
birgə aşağıdakı fəaliyyət sahələri ilə bağlı yanaşmalar üzərində işləyir:
• sosial dialoq və həmkarlar ittifaqlarının böyük rolu;
• COVID-19 koronavirus pandemiyasının
nəticələri ilə bağlı tədbirlər görmək. Xəbərdarlıq, nəticələrin yumşaldılması və hazırlığın təmin olunması.
• Dəyişiklik, vaxtında və səmərəli bərpa;
• ədalətli keçidlər və lazımi tədbirlilik. Həssas təbəqələrə diqqət göstərmək;
• məşğulluğun qorunub saxlanılması və ge-
35
siyalar dövlətin və millətin gələcəyini formalaşdırır.
Üzvlərinin mənəvi hüquqvə mənafelərini qorumaq
və müdafiə etmək, sosial həyatdakı xəstəliklərin aradan qaldırılması; cinayət, alkoqolizm, narkomaniya,
yoxsulluq, korrupsiya, yad əcnəbi idxal nümunələrinin kütləvi informasiya vasitələri ilə genişləndirilməsi, təhsil müəssisələrinin təhsil sistemləri və proqramlar, mədəniyyət sarayları və həmkarlar ittifaqı
klubları, idman qurumları və cəmiyyətləri vasitəsilə
vətəndaş-vətənpərvərin formalaşması istiqamətində
işlərin nəticələrini görmək lazımdır.
AHİK Azərbaycan Respublikası da daxil olmaqla ölkələrin qarşısına qoyulan Dayanıqlı İnkişaf
Məqsədlərinin layiqincə həyata keçirilməsini vacib
hesab edir. Əminik ki, Hökumət və ölkənin İşəgötürənlər Konfederasiyası ilə bağlanan Baş Sazişin
uğurla həyata keçirilməsi və “2019-2030-cu illər
üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının məqsədlərinə nail olma nəinki işsizlik
səviyyəsinin artımının qarşısını alacaq, eləcə də
qeyri-formal məşğulluğa qarşı mübarizə aparacaq,
habelə ölkədə işsizliyi 4%-ə qədər azaldacaq; formal
məşğulluğu (aqrosənaye kompleksi istisna olmaqla)
80% -ə çatdıracaq; əmək bazarında və təhsil sahəsində fəal olmayan gənclərin (15-24 yaş) nisbətini 15%
-ə endirəcək, regional peşə təhsili mərkəzlərinin sayını 10-a çatdıracaq və daha çox ailəni əhatə edəcək
özünüməşğulluq proqramları və aktiv əmək bazarı
proqramlarının maliyyələşdirilməsini artıracaq.
sahədə geniş məlumatlandırma işləri aparılır. Bura,
cari ilin dörd ayı daxil olmaqla , 8-i respublikanın
müxtəlif bölgələrində keçirilən, 4000 həmkarlar
ittifaqı təşkilatçısı və aktivistlərin iştirakı ilə təşkil
edilən 60-dan çox tədbir daxildir. Həmkarlar ittifaqlarının mövqeyini əks etdirən prioritet məsələlər
müəyyənləşdirilmiş, tövsiyələr və onların həyata
keçirilmə yolları qəbul edilmiş və üç komponent
olan iqtisadi, sosial və ətraf mühit arasında vahid
əlaqələndirmə təmin edilmişdir.
“Sosial və İqtisadi Məsələlər üzrə Üçtərəfli
Komissiya”nın iclası zamanı qeyri-formal sektor
və qeyri-formal məşğulluqda, məşğulluq statistikası
ilə bağlı problemlər, ölçü metodologiyaları, məlumatların qiymətləndirilməsinə yanaşmalar, onların
nəticələri və s. müzakirə edilmişdir Qeyd olunan
problemlərin hər birinin ayrı-ayrılıqda ölçülməsi və
təhlil edilməsi məsələsi müzakirəyə çıxarılmış, belə
ki, onların hər biri üçün milli siyasətin işlənib hazırlanmasına dair fərdi yanaşmaya ehtiyac vardır.
Kollektiv müqavilələr və sazişlərin işlənib hazırlanmasında xüsusi diqqət kadrların hazırlığı və
onların ixtisas uyğunluğu göstəricilərinin artırılması,
işçilərin peşəkar inkişafı üçün müvafiq şəraitin təmin edilməsi; , əmək bazarında tələb olunan əlaqəli
peşələrə yiyələnmə imkanları;, ailə həyatının sosial-iqtisadi şərtləri, ailə, ana və uşağın sağlamlığının
qorunması; ailənin asudə vaxtının və istirahətinin
təşkili . Möhkəm və sağlam bir ailənin yaradılmasına, gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə qoyulan investi-
36
sabsız digər insanların da üzləşdiyi ciddi sosial
müdafiədəki boşluqlar aradan qaldırılmalıdır.
Üçüncüsü, pandemiya, iqlim dəyişikliyi ilə
əlaqədar təhdidlər olaraq, təbiət hadisələrinin aktuallığını və uzunmüddətli dayanığlılığıntəmin olunmasının zəruriliyini xatırlatdı.
Karbon qazı tullantılarının aşağı səviyyədə
olduğu iqtisadiyyata keçid, bərpa olunan enerji
infrastrukturunun qurulmasına və daha dayanıqlı
yollara və tikililərə investisiya qoymaq, elektrik
şəbəkəsinin ötürmə qabiliyyətinin genişləndirilməsi, ən yeni texnologiyaların hazırlanması və tətbiqi çox mürəkkəbdir, lakin bunlariqtisadi və ekoloji davamlılığı artırmaqla yanaşı, qısa müddətdə
və kapital yığımında çox sayda iş yerinin açılması
üçün vacib şərtlərdir. Hamımız bu çağırışı qəbul etməliyik.
Hər işdə bir xeyir var. Böhranlar insanlarda ən
yaxşı keyfiyyətləri oyadır – biz bunaöz ölkəmizdə
əyani şəkildə əmin olaraq, yalnız müharibə zamanı müşahidə olunan miqyasda ictimai məqsədlər
üçün resursların səfərbər olunduğunun şahidi olduq. Lakin, bu müharibə ortaq bir düşmənə qarşı
aparılır, baxmayaraq ki, həqiqi bir müharibə baş
verib – vətən müharibəsi. Təəssüf ki, təxminən 30
il davam edən diplomatik səylər və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə dair Ermənistanla aparılan danışıqlar prosesi nəticə verməmişdir. Dövlət
və xalq vahid yumruq altında birləşərək, ölkəmizin
ərazi bütövlüyünün bərpasına nail olmuşdur. Bütün
silahlı münaqişələr kimi, bu münaqişə də özündən
sonra dağıntı, xarabalıq, ekoloji fəlakət, ölüm, istehsal vasitələrinin məhvini qoydu, başqa sözlə –
kapital, iş yerləri və əmək resurslarının, gənclərin
itkisi ilə nəticələndi., Təcavüzkar ölkə tərəfindən
dağıdılmış və hazırda azad edilmiş şəhər və kəndlərin infrastrukturunun bərpası, qaçqınların geri
dönməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması, dinc
həyatın qurulmasını təşviq etmək üçün mexanizm
və vasitələrin tətbiqi və ölkə iqtisadiyyatının sabitləşdirilməsi üçün çox böyük işlər görülür. Hazırda,
bunlar baş verməkdədir.
Yeni COVID-19 pandemiyası kimi genişmiqyaslı böhranlar beynəlxalq təşkilatları, hökumətləri, işəgötürənləri, həmkarlar təşkilatlarını hvə
bütün vətəndaş cəmiyyəti institutlarını prinsipial
olaraq yeni ideyaları daha geniş şəkildə düşünBugünkü reallıqlara uyğun olaraq qeyd etmək
lazımdır ki, effektiv peyvəndlərin hazırlanmasının və vurulmasının nə qədər vaxt aparacağı, epidemiyanın təkrar alovlanması və ciddi izolyasiya
müddəti və ehtimalı, habelə son iqtisadi nəticələr
barədə çox məqam aydın deyil. Buna baxmayaraq,
COVID-19-dan sonra beynəlxalq nizamın üz-üzə
qalacağı qaçılmaz halları vurğulamaq mümkündür.
Birincisi, beynəlxalq əməkdaşlıq xəstəliyin səbəbləri ilə bağlı səmərəli cavab tədbirlərinin təmin
olunmasında və eləcə də onun təsirlərinin yumşaldılması üçün həyati vacib əhəmiyyətə malikdir.
İkincisi, Xüsusi Karantin tədbirləri texnologiyanı bilavasitə məşğulluq, istehlak, təchizat, qarşılıqlı əlaqə və çatdırılma sektorunda ön plana çıxardı. Texnologiya pandemiya ilə mübarizədə virusun
yayılmasının proqnozlaşdırılması və simulyasiyasından əlaqələrin izlənilməsinə qədər bir çox sahədə geniş istifadə olunur. Video konfranslar, onlayn
iş mühiti və yeni sosial platformalar demək olar ki,
bir saatda distant fəaliyyəti aktivləşdirdi və bu
tendensiya ola bilsin ki, karantin tədbirləri bitdikdən sonra da davam edəcəkdir. Onlayn rejimdə tele
səhiyyədən tutmuş təhsilə, nağdsız pul köçürmələri
və həssas insanları dəstəkləmək üçün təcili yardımlara qədər xidmətlər sahəsində rəqəmsal kanallara
keçid -– ölkənin pandemiyaya qarşı cavab tədbirləri arasında mühüm yer tutur. Təmassız ödənişlərə
tələbat nağd ödənişdən rəqəmsal ödənişə keçidi
sürətləndirir və biznes modellərinin və təchizat
zəncirlərinin rəqəmsallaşdırılması ticarət və çatdırılma formasını dəyişdirir. Texnologiya yeni inkişaf
mənbələri yaratmaqda, məhsuldarlığı artırmaqda,
işçilərin və müəssisələrin yeni dünyaya keçidinə və
adaptasiyasına həlledici rol oynaya bilər.
Yüksək texnologiya ilə bağlı iş yerləri üçün
bacarıqların uyğunsuzluğunu azaltmaq məqsədilə
təhsil və təlim sistemlərinə uyğunlaşma və kadr hazırlığına ehtiyac vardır. Lakin, bütün işlərin evdən
həyata keçirilməsi mümkün deyildir. . Pandemiya
həmçinin aparılan bu mübarizədə məhz hansı işçilərin- məsələn səhiyyə sahəsində , ahıllara qayğı
göstərən işçilər kənd təsərrüfatı və ərzaq dükanlarındakıişçilərin zəruriliyini, eləcə də, onların qazanclarının qeyri-sabitliyi və iş təhlükəsizliyi arasındakı uyğunsuzluğu da aşkar etdi. Bu işçilərin
və qeyri-formal iqtisadiyyatda çalışan saysız-heXülasə
37
olduğunu təsdiqləyirlər.
Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası çağırışları dəstəkləyir və bu istiqamətdə fəal
işlər həyata keçirir. Hazırlanan tövsiyələrdə məşğulluğun artması və makroiqtisadi siyasət vasitəsilə layiqli iş yerlərinin yaradılması üçün əlverişli
tədbirlər nəzərdə tutulur; gənclərin məşğulluğu,
təhsili, təlimi və bacarıqlarına yiyələnməsini təşviq
edən proqramların hazırlanması və həyata keçirilməsi; əmək bazarı siyasəti; sahibkarlığın və özünüməşğulluğun inkişafı; gənclər üçün hüquqların
təmin edilməsi və s.
Fəaliyyətin aktuallığı və sürəti beynəlxalq
əməkdaşlığa və bütün mənbələrin real miqyasda
səfərbər olunmasına ehtiyac olduğu qədər mühümdür. AHİK gənclərin məşğulluq layihələrinin və
BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin həyata
keçirilməsi, digər ölkələrin təcrübələrini öyrənmək, fikir mübadiləsi aparmaq, məlumat və tövsiyələrdən məqsədləri üçün istifadə etmək məqsədilə BƏT ilə sıx əməkdaşlığı davam etdirəcək və bu
əməkdaşlığı daha da genişləndirəcəkdir.
məyə və təcrübədən keçirtməyə vadar edən dönüş
nöqtəsidir. Yenidən düşünmək daha yaşıl, ədalətli,
mərhəmətli və ağıllı bir dünyanın yaranmasına səbəb ola bilər. Bəlkə də bu, sosial və iqtisadi həyatın
əsaslarını dəyişdirmək üçün bir fürsətdir. Bu fürsətdən istifadə edərək gələcəyə daha ümidlə baxmağın
vaxtı yetişib.
Gənclərin bütün ölkələrin bu günü və gələcəyi
olduğunu nəzərə alaraq, Azərbaycan da daxil olmaqla hökumətlərin, işəgötürənlərin, təşkilatların
və həmkarlar ittifaqlarının nümayəndələri gənclərin məşğulluq böhranının və sağlam gənc nəslin
itirilməsi təhlükəsinin aradan qaldırılmasına yönəlmiş təcili və təxirəsalınmaz tədbirlər görməyə çağırırlar. Azərbaycanda keçirilən beynəlxalq konfransların və digər tədbirlərin qətnamələrində
tərəfdaşlara milli strategiyaların və gənclərin məşğulluğunun artırılması üçün tədbirlərin hazırlanmasında rəhbərlik edə biləcək proqramları izah edən
təlimatlar və mənalı nəticələr paketi var. Hamısı,
fərqli ölkələri nəzərə alan fərqli və balanslı bir yanaşmanın dünyanın gənclər üçün layiqli iş yerləri
açma prioritetinə cavab verən arzu olunan bir üsul
Ana səhifə Əməyin təhlükəsizliyi COVID-19 PANDEMİYASININ ÖLKƏ İQTİSADİYYATINA VƏ QEYRİ-FORMAL MƏŞĞULLUĞA TƏSİRİ İLƏ BAĞLI CARİ...